ایبسن

درمیان آثار ایبسن که در ایران شناخته شده اند‘ دشمن مردم بیشتری خواننده و بیشتری مخاطب تلویزیونی و تئاتری را داشته است. در میان شمار زیادی از این گروه‘ گونه ای برداشت تحسین آمیز از ‹‹قهرمان›› این نمایشنامه دیده می شود که بسیار بحث انگیز است که این خود نشانگر خوانش های یک سویه نگر منتقدان یا کارگردانان این اثر است. در این گفتار‘ نویسنده سرچشمه چنین برداشتی را آرمانخواهی و قهرمان پرستی نهفته در رمانتیسیم و قهرمان پروری های ساده لوحانه می داند‘ نگرشی که ایبسن چندان به آن خوشبین نبود. به نظر نویسنده‘ ایبسن در این نمایشنامه‘ با بهره جستن از شیوه ویژه یک درام نویس نوین‘ نگاهی دوگانه به چهره های روشنگر دارد و بر نسخه هایی که آنان برای دگرگونی اجتماعی می نوشتند خرده می گیرد.

ادبیات جهان ماندن در پرده های پندار را دشمن بزرگ آدمی دانسته و به شیوه های گوناگون آن را بازنمایی کرده است. ادبیات ایران از دیرباز جز پرداختن به مضامینی همچون فداکاری، عشق و آگاهی در برابر رذایلی مثل دروغ،فریب، ریا، تزویر، سالوس، توهم و خیال باطل نیز صف کشیده است. مرغابی وحشی ایبسن نیز بر چنین مضامینی استوار است. این مقاله به همانندی «خواب» دردناک در مرغابی وحشی اشاره می کند و آن را با «خواب خرگوشی» در ادبیات فارسی همسنگ می داند. بحث اصلی مقاله این است که برآشفتن ناشیانه این «خواب» مایه فعال شدن مکانیزم دفاعی خواب آلودگان است و این کار فقط از کسانی برمی آید که بتوانند نظیر فرزانه افسانه زندگی عطار، از خود بگذرند و شرایطی مهیا کنند که دیگران حتی از آن ها فراتر بروند. به عبارتی، این مقاله بر محور این سخن می گردد که روشنگران وامانده در تاریکی همچون رطب خوردگانی اند که منع رطب نتوانند.

ایبسن در نمایشنامه های دشمن مردم، مرغابی وحشی و روسمرسهولم با تأکید بر گفتمان روشنگری به ساختار، چهره ها و درونمایه آن‏ها سامان می دهد. این گفتار روسمرسهولم را از جنبه‏های شک ایبسن به ذهنیت‏گرایی، تاریخی‏گری و قهرمان‏پروری/ دوران‏سازی روشنگران بررسی می‏کند. همچنین، نویسنده پیدایش گروتسک (grotesque) یا قناس در این اثر را پیکانی می داند که هم روشنگران و هم خود ایبسن را نشانه می‏رود.

        در این پژوهش، بر اساس نظریات برخی از جامعه شناسان حوزه جنسیت به بررسی ویژگی های هژمونیک مردانه در برخی از شخصیت های مرد محوری نمایشنامه های ایبسن بر اساس سیر تاریخی نگارش نمایشنامه ها می پردازیم. به همین منظور، پرسش های اصلی این پژوهش در راستای تعیین میزان ویژگی های مردانگی هژمونیک، مربوط به شخصیت های مرد محوری، در گزیده ای از آثار ایبسن از نمایشنامه براند (۱۸۶۶) تا نمایشنامه وقتی ما مرده ها برخیزیم (۱۸۹۹) و شناسایی و بررسی هژمونیک ترین آن ها، مطرح شده اند. برای رسیدن به پاسخ این پرسش ها، ابتدا با استفاده از تعریف چند تن از جامعه شناسان حوزه جنسیت از مردانگی هژمونیک و با توجه به الگوهای غالب مردانگی قرن نوزدهم قرنی که ایبسن نمایشنامه هایش را نوشته است ویژگی های مردانگی هژمونیک در این قرن مشخص شد. سپس با استفاده از روش تحلیل محتوای مقوله ای، این ویژگی ها به عنوان متغیر و شخصیت های مورد نظر به عنوان واحد تحلیل در نظر گرفته شد. با شمارشِ تکرار این متغیرها از طریق رفتار، گفتار و رخداد نمایشی، میزان ویژگی های مردانگی هژمونیک برای هر کدام از شخصیت ها، تعیین و با مقایسه داده های به دست آمده، هژمونیک ترین آن ها مشخص شدند. یکی از نتایج بدست آمده تفاوت چشمگیر در مقدار ویژگی های مردانگی شخصیت های مورد بررسی و همچنین وجود دوگانگی در نگرش ایبسن، در راستای نکوهش و یا ستایش مردانگی هژمونیک بود.

این مقاله بر این فرض است که مصادیقی از شخصیت هایی که فلاسفه برای تبیین اندیشه های خود تشریح می کنند را می توان در دنیای درام یافت. سورن کی یرکه گور، پدر فلسفه های اگزیستانس و متفکر دینی، ابراهیم (ع) را به عنوان شهسوار ایمان و انسان نمونه سپهر دینی معرفی می کند. ابراهیم (ع)، مصداق بیرونی شخصیت سرمشقیِ کی یرکه گور است که تمامی مراتب و درجات ایمان را به جان آزموده و به واسطه آن به رستگاری حقیقی رسیده است. هنریک ایبسن با خلق براند، شخصیتی نمادین را در جهان درام به تصویر می کشد که دارای همان ویژگی های شهسوار ایمان کی یرکه گور است. براند کشیشی است که به واسطه ایمان به خداوند و تسلیم در برابر او، به رغم از دست دادن تمام ثروت دنیوی، تعلقات معنوی خود در این جهان فانی را نیز به ملسخ می برد و در راه خداوند قربانی می کند تا به رستگاری حقیقی و قرب الهی نائل آید. بنابراین پرسش اصلی مقاله این است که چگونه می توان در دنیای درام مصداقی برای شهسوار ایمان کی یرکه گور یافت؟ در این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با گردآوری اسناد کتابخانه ای، اشتراکات شخصیت براند و شهسوار ایمان کی یرکه گور بررسی می شود و در نهایت مقاله به این نتیجه می رسد که قهرمان آرمانی ایبسن همچون شهسوار ایمان کی یرکه گور است.

این مطالعه در پی بررسی متون ادبی اخلاق مدار با محوریت زنان است، برای دست یابی به این منظور محققان به تحلیل محتوی نمایش نامه عروسک خانه بر مبنای تعدادی از نظریات اخلاقی و قضاوت در مورد پاسخ نهایی قهرمان زن این اثر یعنی نورا بر بنیاد این نظریه ها پرداخته اند، از این رو قسمت های از نمایش نامه که بیشترین تناسب را با هدف این پژوهش داشتند برای تحلیل محتوی با توجه به محتوی این نظریات انتخاب شد. برای پایایی سنجی درصد توافق بین 20 نفر از دانشجویان که در مورد صحنه های منتخب قضاوت کرده بودند حاصل شد و برای اعتبار از تحلیل گفتار?، محتوی استدلال دانشجویان مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از تحلیل محتوی نشان داد که هر چند بین سه نظریه ی رشد اخلاقی کلبرگ، پیامدگرایی اخلاقی و اخلاق مراقبت هم بستگی وجود دارد، اما روی کرد شناختی (رشد اخلاقی کلبرگ) و عملگرا (پیامدگرایی) برای تبین کافی نبوده و روی کرد مراقبت که به نقش عواطف و احساسات در موقعیت های اخلاقی می پردازد، در تفسیر موقعیت ها اهمیت می یابد. هم چنین این نظریه ها در درک تحول قهرمان زن اثر مساعدت می کنند.