سیاحان اروپایی

این مقاله به بررسی وضعیت یکی از اقلیت های خارجی ساکن در ایران عصر صفوی از منظر سیاحان اروپایی می پردازد. این گروه که به بانیان و مولتانی معروف بودند، هندیان هندو مذهب ساکن ایران بودند. بانیان در جامعه عصر صفوی به دلالی برای تجار خارجی و رباخواری شهره بودند؛ اما در نگاهی موشکافانه می توان به زوایای دیگری از زندگی این قوم در ایران پی برد و این امر با توجه به آزادی مذهبی برای اقلیت ها در این دوران آشکارتر می شود. ثروت بانیان و فساد مقامات دولتی صفوی حتی انجام مراسم ساتی را برای آنها فراهم می کرد. آنان دارای ساختمان های مخصوص خود بودند و جشن ها و مراسم مذهبی خود را آزادانه اجرا می کردند؛ جالب تر این که بانیان ساکن اصفهان، ضعف های بنیادین ایران و عوامل فروپاشی نظام صفوی را در دوره شاه سلیمان صفوی به دقت در مکاتبات خود برای اورنگ زیب پادشاه مغول هند می نگاشتند و او را به تصرف ایران تشویق می کردند. این مکاتبات بانیان با پادشاه هند نخستین گزارش خارجیان ساکن ایران از روند سقوط دولت صفوی به شمار می آید.

گزارش سیاحان اروپایی دربارۀ تصوف دوران صفویه، از آن جهت که فارغ از الزامات تاریخ نگاری رسمی نگارش یافته اند، جزئیاتی بدیع و ارزشمند را در بردارند. این مقاله که با شیوۀ توصیفی-تحلیلی تألیف شده، می کوشد تا گزارش سیاحان را در مقایسه با آثار مخالفان، موافقان و پژوهشگران تصوف ارزیابی کند. نتیجه این که سیاحان به سبب اقامت محدود و مسیرهای مشخص، صوفیان بسیاری از مناطق ایران را ندیدند و لذا توصیفات آنها جامعیت ندارد. گزارش سیاحان عموماً نشانگر رویارویی مستمر دراویش نعمتی- حیدری، انزواطلبی و لاابالی گری بعضی صوفیه، و وابستگی شماری از آنان به حاکمیت است. گردآوری وجوهات از رهگذران و اظهار کرامات نیز از جمله رفتارهای صوفیه اند که اغلب مورد پیش داوری و تعمیم سیاحان قرار گرفته اند. بعضی خدمات صوفیه به جامعۀ شیعی و محبوبیت اولیای تصوف نزد مردم نیز مورد توجه سیاحان بوده است. البته تناقض هایی در گزارش سیاحان وجود دارد که احتمالاً ناشی از ذهنیت اروپایی و یا جهت دهی مترجمان است.

آیین سوگواری درایران مربوط به مسلمانانی است که پس از رحلت پیامبر(ص) خلافت را حق علی (ع) و اولادشان می دانستند. صفویان که با اتکا به مذهب شیعه در ایران به قدرت رسیدند مهمترین عامل تالیف قلوب مردم را زنده نگه داشتن مراسم سوگ و عزاداری بر امام حسین (ع) می دانستند. آیین سوگواری از حرکت های فرهنگی ایرانیان برای حفظ قداست ارزش های والای انسانی است که اجرای آن در جامعه نمایانگر رفتار ظالم از یک سو و حرکت مظلوم از سوی دیگر است، یعنی همان مصاف تاریخی بین حق و باطل که حق را پیروز می داند. مصیبت کشته شدن حسین بن علی و یارانش در روز عاشورا زمینه ایجاد یک واقعیت دردناک منظوم برای دنیای اسلام بوده است. مقاله حاضر به آیین سوگواری در ایران عصر صفوی با توجه به گزارش سیاحان اروپایی می پردازد.

صفویه با توجه به تحولات و مناسبات سیاسی دوره ای است که سیاحان اروپایی بیش از گذشته به انگیزه های مختلف به ایران سفر کردند و در نتیجه سفرنامه های بسیاری نسبت به گذشته نوشته شد. مدارس عصر صفوی، به عنوان مهم ترین مرکز نهاد آموزش، موردتوجه بعضی از سیاحان قرار گرفت که ژان شاردن، ژان باتیست تاورنیه و انگلبرت کمپفر شاخص ترین آنان هستند. حال پرسش این است که سیاحان اروپایی درباره تعلیم و تربیت در مدارس عصر صفوی و برنامه های آموزشی آن چه دیدگاه هایی را مطرح کرده اند؟ این نوشتار تلاش می کند، با روش تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای، گزارش ها و نظرات سیّاحان خارجی را پیرامون برنامه ها و منابع آموزشی این دوره مورد واکاوی و نقد قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد، سیاحان اروپایی غالباً برنامه های آموزشی مدارس ایران رابا نظام آموزشی اروپامقایسه کرده و در نتیجه آن را نامنظم و آشفته دانسته اند که گاهی بدبینانه به نظر می رسد. در معرفی منابع آموزشی نیز بیشتر به علوم غیر دینی همچون ریاضی، هیئت و نجوم یعنی آنچه برای آنان مألوف بوده است، توجه داشته اند.

سیاحان اروپایی دیدار کننده از ایران در عصر صفوی به لحاظ مأموریت و نیز اشتیاقی که به شناخت ایران و بازتاب آن در غرب داشتند، به بررسی اوضاع گوناگون سرزمینی، جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، مذهبی، فرهنگی، علمی و دیگر وجوه حیات زیستی و تمدنی ایران آن عصر پرداخته و آگاهی های ارزشمندی را ارائه داده اند. یکی از موضوع های مورد توجه آن ها وضعیت علمی جامعه ایران بوده که با رویکردی مقایسه ای با وضعیت علمی اروپا، به بررسی و نقد آن پرداخته اند. نگاه این سیاحان به عنوان ناظران جستجوگر بیرونی در ارزیابی این موضوع می تواند در شناخت برخی از وجوه تمدنی ایران اسلامی سودمند باشد. در این مقاله، هدف بررسی موقعیت علمی ایران در عصر صفویه از خلال گزارش های سیاحان اروپایی است که بر اساس مطالعات کتابخانه ای و به روش توصیفی- تحلیلی، انجام شده است. پرسشی که در این پژوهش طرح شده این است که سیاحان اروپایی، وضعیت علمی جامعه ایران عصر صفویه را چگونه بازتاب داده اند؟ یافته های پژوهش نشان داده است که گزارش های سیاحان ترسیمی از وضعیت علمی ایران عصر صفوی و نگرش ایرانیان به علم و دانش را به دست     می دهد که افزون بر بیان مزیت ها و برتری های حوزه دانشی، ضعف ها و نقایص و عقب ماندگی های علمی آن را نیز مطرح کرده و در واقع با دیدی مقایسه ای و انتقادی به این موضوع پرداخته اند.

گاهی با دیدن یک تصویر تاریخی از معماری شهر و اطلاعات مرتبط با آن در متون تاریخی و ... و قیاس با وضعیت کالبدی کنونی، می توان مواردی را دریافت که علاوه بر شناخت بهتر ابنیه، کمک شایانی در اقدامات آینده مربوط به چهره کالبدی شهر نیز خواهد کرد. شهر اصفهان از جمله شهرهای پررونق گذشته و حال است که همواره مورد توجه همگان به ویژه سفرنامه نویسان اروپایی بوده است. این موضوع که چگونه و چرا در دوره ای خاص ابنیه ای در شهر اصفهان پدید آمده و در دوره دیگر به کلی ازمیان رفته یا تغییراتی برآن وارد شده است جای تأمل و پژوهش بسیار دارد. پژوهش حاضر با هدف بازخوانی تحولات ابنیه اصفهان با توجه به گراورهای اروپاییان به ویژه سفرنامه نویسان پدید آمده است. این مقاله با بکارگیری روش های توصیفی تحلیلی و پژوهش در متن و با تکیه به منابع کتابخانه ای پس از شرح مختصری از سفرنامه نویسان اروپایی و گراورها و عکسهای تاریخی آنان به بیان اطلاعات متون مختلف و وضع حال حاضر پرداخته است. بر اساس تصاویر سفرنامه ها می توان به تغییرات برخی از ابنیه مهم اصفهان از گذشته تا به حال و بعضی دیگر از ابنیه که به کلی از بین رفته یا بخشهایی از آن باقی است دست یافت. قیاس میان وضع کنونی و گذشته ابنیه اصفهان با توجه به مجموعه تصاویر و گراورهای سفرنامه نویسان اروپایی سیر تحولات و جزئیات ابنیه موجود و ازمیان رفته شهر اصفهان را بهتر از صدها متن و نوشته روایت می کند. این مجموعه تصاویر یافته های ارزشمندی در دسترس محققان، برنامه ریزان، مرمتگران و... قرار می دهد تا بتوانند با آگاهی و ظرافت بیشتر در مسیر تصمیم گیری راجع به وضعیت کالبدی شهر اصفهان قدم بردارند.