مناقب نگاری

مناقب نگاری حضرت علی7 در بین همه مذاهب اهل سنت رایج بوده و علمای مذاهب چهارگانه نسبت به این امر اهتمام دارند. با جستجو در منابع و تحلیل اجمالی از منقبت نگاری امیرالمؤمنین7 در بین علمای مذهب شافعی و بررسی سیر تطور آن در طول تاریخ، مشاهده می شود که از قرن سوم تا دوره معاصر، آثار علمای شافعی جزء بیشترین و با ارزش ترین مصنفات تدوین شده در عرصه مناقب نگاری علی7 می باشد که با روش های متنوع در شکل نگارش، محتوای نگارش و گونه نگارشی توسط علمای این مذهب به رشته تحریر درآمده است. با توجه به عدم بهره گیری مناسب علمای شافعی از مکتب اهل بیت: این آثار دچار آسیب هایی از قبیل عدم جامعیت، نقل ناقص و متناقض مناقب حضرت شده اند.

ابوالعباس، احمد بن محمد بن سعید بن عقده، یکی از محدثان زیدی قرن سوم و چهارم هجری است که بیش از سی عنوان کتاب، در حوزه های گوناگون علوم اسلامی نگاشته که اکثر قریب به اتفاق آنان، از بین رفته است؛ هرچند محتوای بخشی از آثار وی، در آثار بعدی آمده است. در این مقاله تلاش شده با توجه به احادیث بازمانده از ابن عقده در کتاب های گوناگون، موقعیت حدیثی و علمی وی بررسی شود تا مشخص شود او چه سهمی در گسترش و انتقال علوم اسلامی داشته است. در نهایت در این پژوهش، اثبات می شود ابن عقده در مهم ترین حوزه های اسلامی (اخلاق، تاریخ، تفسیر و فقه) کتاب نگاشته که سهم تاریخ، از همه آن ها بیشتر است و در حوزه تاریخ، در سه گرایش (تاریخ اسلام، رجال و مناقب نگاری) تألیف شده که سهم مناقب نگاری، از آن دو گرایش دیگر، بیشتر است.

خاندان های شیعی در حفظ و گسترش معارف و آموزه های تشیع در تاریخ فکری این مذهب نقشی اساسی ایفا کرده اند. در تبیین این نظریه می توان آل طاووس را به عنوان یک نمونه ی عینی مطرح کرد. این دودمان از سلاله ی سادات بود که در قرن هفتم هجری قمری، خدمات ارزشمندی را به جوامع شیعی ارائه داد. آل طاووس از خانواده های پر نفوذ در آن دوره بودند که منصب نقابت را به شکل موروثی در میان خود داشتند و از این طریق منشأ خدمات سیاسی و اجتماعی سرنوشت سازی برای شیعیان شدند. برجسته ترین چهره ی این خاندان، ابن طاووس است که در سیره ی سیاسی، اخلاقی، عرفانی و تدوین آثار دعایی، تحولی جریان ساز در مکاتب فقهی- حدیثی شیعه به وجود آورد و در فرهنگ شیعی عصر صفوی و به ویژه در جریان اخباری مقبولیتی در خور یافت. برادر وی، احمد بن طاووس با تبویب حدیث و ایده های نو در رجال و درایه، به همراه فرزندش عبدالکریم، موجبات رشد مکتب اصولیان را تا حد قابل توجهی فراهم آورد. آثار متعددی از این خاندان در زمینه های فقه و حدیث، تاریخ و تراجم، مناقب نگاری، اخلاق، تفسیر، رجال و درایه موجود است که بر اعتبار جایگاه علمی آن ها در نزد عالمان شیعه و تأثیرگذاری در مکاتب فکری شیعه می افزاید. تکاپوهای علمی این خاندان در زمینه ی نشر و تدوین آثار ارزنده ی علمی که از عصر یورش مغولان آغاز شده بود و تا دوره ی صفویه را در برمی گرفت زمینه های رشد مشرب فکری تشیع را فراهم آورده است. این مقاله می کوشد تا تأثیر این خاندان را در بالندگی مکتب فکری شیعیان، بر پایه ی روش تحقیق تاریخی، بررسی و بیان کند.

ابن عقده، یکی از محدثان زیدی است که بیش از سی عنوان کتاب نگاشته که اکثر آنان، به دست ما نرسیده است؛ هر چند محتوای بخشی، به وسیله عالمان، به ما رسیده است. در این مقاله تلاش شده است با توجه به احادیث بازمانده از ابن عقده، موقعیت علمی وی بررسی شود تا سهم وی در گسترش و انتقال علوم اسلامی، به خصوص تاریخ نگاری مشخص شود. در این پژوهش، ثابت می شود که ابن عقده در مهم ترین علوم اسلامی (اخلاق، تاریخ، تفسیر و فقه) کتاب نگاشته است که سهم تاریخ از همه آنها بیشتر است و آثار وی در این حوزه، در سه گرایش (تاریخ اسلام، رجال و تراجم و مناقب نگاری) تالیف شده است که سهم مناقب و فضائل نگاری، از آن دو گرایش دیگر، بیشتر است.

گسترش تشیع در اندلس نسبت به دیگر مذاهب اسلامی بسیار کمرنگ بود. به رغم رشد اندیشه های گوناگون علمی و دینی، زمینه مناسبی برای توسعه اندیشه های علوی در اندلس فراهم نشد. با این همه چند تک نگاری درباره مناقب اهل بیت: توسط عالمان سنی در اندلس تألیف شده است.کتاب دُرر السّمط فی خبر السِّبط یکی از این مناقب نگاری هاست که با تأکید بر واقعه عاشورا به قلم ابن ابار اندلسی (متوفای ۶۵۸) نوشته شده است. بررسی چنین آثاری برای شناخت دیدگاه اهل سنت درباره اهل بیت: در اندلس مفید خواهد بود. پرسش اصلی پژوهش این است که کتاب درر السمط فی خبر السِّبط چه نقشی در معرفی اهل بیت: در اندلس داشته است؟ این اثر که در فضا و مکانی دور از محیط شیعی نگارش یافته گویای نفوذ و تأثیر تفکر اهل بیت: در میان مردمی است که تحت نفوذ حکومت های مخالف و متعصب می زیسته اند. همچنین این اثر در تلطیف و تعدیل دیدگاه معتصب سنیان نسبت به اهل بیت: مؤثر بوده است.

در یکی از جنگ ها، تیری به پای علی(ع) اصابت کرد به گونه ای که بیرون آوردنش دشوار می نمود. از این رو پیشنهاد شد به هنگام نماز که آن حضرت از خود غافل شده و غرق ارتباط با پروردگار است، تیر را بیرون آورند. پرسش اصلی مقاله این است که چنین رخدادی از سوی چه کسانی و با چه هدفی در قالب منقبت گزارش شده است؟ در بررسی تاریخی گزارش های موجود درباره این منقبت روشن شد که این گزارش، نخستین بار در سده ششم هجری ساخته شد و ترویج کنندگان آن نیز صوفیان خراسان بوده اند. آن گاه این منقبت از طریق صوفیه به کتاب های شیعه و از طریق منابع شیعه به برخی مناقب نگاری های اهل سنت راه یافته است. در این بررسی نشان داده شد این منقبت با آموزههای اصیل دینی و آیات قرآنی در تضاد است. همچنین مشخص شد که این گزارش در مسئله زمان و مکانِ اصابت تیر و نیز پیشنهاد دهنده روش بیرون آوردن تیر با واقعیت های تاریخی ناسازگار و متناقض است.