ابن عقده

ابوالعباس، احمد بن محمد بن سعید بن عقده، یکی از محدثان زیدی قرن سوم و چهارم هجری است که بیش از سی عنوان کتاب، در حوزه های گوناگون علوم اسلامی نگاشته که اکثر قریب به اتفاق آنان، از بین رفته است؛ هرچند محتوای بخشی از آثار وی، در آثار بعدی آمده است. در این مقاله تلاش شده با توجه به احادیث بازمانده از ابن عقده در کتاب های گوناگون، موقعیت حدیثی و علمی وی بررسی شود تا مشخص شود او چه سهمی در گسترش و انتقال علوم اسلامی داشته است. در نهایت در این پژوهش، اثبات می شود ابن عقده در مهم ترین حوزه های اسلامی (اخلاق، تاریخ، تفسیر و فقه) کتاب نگاشته که سهم تاریخ، از همه آن ها بیشتر است و در حوزه تاریخ، در سه گرایش (تاریخ اسلام، رجال و مناقب نگاری) تألیف شده که سهم مناقب نگاری، از آن دو گرایش دیگر، بیشتر است.

ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقده (د. 333ق)، یکی از محدثان زیدی جارودی سده های سوم و چهارم هجری و نویسنده بیش از سی عنوان کتاب است. او مانند ابن هلال ثقفی(د. 283ق)، نصر بن مزاحم (د. 212ق) و محمد بن عمر جعابی (د. 355ق)، نماینده جریانِ تاریخ نگاری علوی است که در برابر تاریخ نگاری عثمانی قرار دارد. این مقاله، سیره نبوی را با تأکید بر روایات تاریخی برجای مانده از ابن عقده و مطالعه تطبیقی آنان با سیره نبویِ گزارش شده به وسیله جریان عثمانی، با رویکرد روایی – تاریخی بررسی می کند و پس از تحلیلِ انتقادیِ مستنداتِ آن دو به این نتیجه می رسد که نگاه ابن عقده در تقابل با نگاه عثمانیه در پی برجسته ساختن جایگاه ممتاز امیرالمؤمنین حضرت علی(ع)و اهل بیت(ع)در رویدادهای عصر نبوی است.

یعتبر تاریخ الخلفاء (11-40 ه) و الذی یطلق علیه فی اصطلاح أهل السنه (تاریخ الخلفاء الراشدین)، من أهم المراحل الإسلامیه. و تعتبر هذه الفتره هی التجربه الأولی للحکومه الدینیه بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم، حیث حظیت باهتمام المحدثین و المؤرخین الذین تطرق کل منهم حسب مذهبه، إلی التعبیر عن الأحداث التی وقعت فی هذه الفتره وتحلیلها، و قد أدت هذه الدراسات إلی فهم أفضل لهذه الفتره و تنوع و اختلاف المناهج و التوجهات إلیها. و بما أنّ تاریخ الطبری أحد أهم مصادر التاریخ الإسلامی، و من جهه أخری فإن ابن عقده واحد من أکبر المحدثین الزیدیین، قمنا فی هذه الدراسه إلی البحث حول تاریخ الخلفاء مع التأکید علی الروایات المتبقیه من ابن عقده و مقارنتها بتاریخ الطبری، معتمدین علی المنهج الروائی التاریخی و طریقه المکتبات؛ و بعد التحلیل الانتقادی للمستندات الروائیه و التاریخیه، واستنتجنا أن نظره الطبری تختلف عن نظره ابن عقده فی بیان تاریخ الخلفاء و الشخصیات البارزه التی عاشت فی تلک الفتره. و رغم قیام الطبری باللجوء إلی شخصیه الخلفاء الثلاثه فی بیان الأحداث التی وقعت فی تلک الفتره، و تجنب الإشاره إلی التقاریر التی تذم الخلفاء و الشخصیات المرتبطه بهم؛ لکن ابن عقده أشار إلی تقاریر تتضمن الحطّ من مکانه و الخلفاء و الشخصیات المرتبطه بهم.

ابن عقده، یکی از محدثان زیدی است که بیش از سی عنوان کتاب نگاشته که اکثر آنان، به دست ما نرسیده است؛ هر چند محتوای بخشی، به وسیله عالمان، به ما رسیده است. در این مقاله تلاش شده است با توجه به احادیث بازمانده از ابن عقده، موقعیت علمی وی بررسی شود تا سهم وی در گسترش و انتقال علوم اسلامی، به خصوص تاریخ نگاری مشخص شود. در این پژوهش، ثابت می شود که ابن عقده در مهم ترین علوم اسلامی (اخلاق، تاریخ، تفسیر و فقه) کتاب نگاشته است که سهم تاریخ از همه آنها بیشتر است و آثار وی در این حوزه، در سه گرایش (تاریخ اسلام، رجال و تراجم و مناقب نگاری) تالیف شده است که سهم مناقب و فضائل نگاری، از آن دو گرایش دیگر، بیشتر است.