تفویض دین

تفویض دین از ناحیة خداوند به رسول مکرم اسلام (ص) (و در پی آن تفویض پیامبر به ائمة معصوم (ع)) در روایات متعدد شیعی با اسناد صحیح نقل شده که یکی از ابعاد آن تشریع احکام است. اهل سنت نیز بر اساس نصوص خود بدون آن که نام تفویض دین را به کار ببرند به تشریع بخشی از احکام توسط پیامبر خدا (ص) اذعان دارند. تفویض دین از شؤون ولایت رسول خدا (ص) در دو ناحیة ولایت در حاکمیت مطلق اجرایی و ولایت در تبیین وحی قابل بررسی است. خُلق و خوی پیامبر خدا (ص) حکمت فاعلی تفویض، و آزمون امت رمز حکمت غایی تفویض است. این مقاله ضمن بررسی أسناد ادلة تفویض دین و نقد دیدگاهها دربارة مفاد آنها، کوشیده است بر مبنای حکمت فاعلی و غایی تفویض، تبیینی مناسب از مقولة تفویض ارائه دهد و تهافت‌های ظاهری را از میان بردارد.

یکی ازدیدگاه های مطرح در خصوص منبع و منشأ حجیّت سنّت پیامبر در تبیین محتوای وحی و نیز ولایت بر امور مسلمین، نظریة تفویض دین به پیامبر است. بر اساس آن پیامبر و همچنین امامان به لحاظ برخورداری از خلق عظیم و تربیّت ویژه به مرتبه ای رسیده اند که مظهر علم و اراده خدا شده اند و بدین لحاظ هرچه گفته یا کرده اند، عین خواست و اراده خداست و از همان اعتبار و حجیّت برخوردار است. در این نوشتار تلاش بر این است، نظریة یاد شده با تکیه بر آراء مفسران شیعه مورد تأمل و نقد قرارگیرد.

حدیث اریکه مشهورترین و پراستنادترین دلیل روایی وحیانی خواندن سنت پیامبر واپسین (ص) است. در برخی از متن های این حدیث، به روایت از پیامبر خدا (ص) این گزاره آمده است که «اوتیت الکتاب و مثله معه؛ به من کتاب و همسان آن، به همراهش داده شده است». شماری از دانشیان، برای وحیانی خواندن سنت به این گزاره از حدیث، استناد کرده اند. در این جستار برآنیم تا بازنماییم که حدیث اریکه، به مثابه مستند وحیانی خواندن سنت، از چه اعتباری برخوردار است و بر وحیانی بودن سنت دلالت دارد، یا نه. در این پژوهش بازنموده ایم که حدیث اریکه با گزاره پیشگفته، به رغم شهرت بسیار و استناد پرشمار بدان به مثابه مستند وحیانی خواندن سنت، در صدورش از پیامبر گرامی (ص) تردید است. همچنین، دلالت گزاره پیشگفته بر وحیانی بودن سنت استوار نیست. گمانه استوارتر این است که مراد از همسان کتاب، حق قانونگذاری پیامبر (ص) در پاره ای از احکام است.

اصول اعتقادی، زیربنای همه معارف اسلامی به شمار می آید. تفویض دین به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) که گاه از آن با عنوان ولایت تشریعی یاد می شود از جمله اعتقادات شیعه به شمار می آید که آیات قرآن و روایات بر آن دلالت دارند. محدثین در مورد آن به بیان نظرات خود پرداخته و مفسرین قرآن در ضمن تفسیر آیات به آن اشاره کرده اند. آن چه در خصوص تفویض دین اهمیت دارد، برداشت های متفاوت و معانی مختلف حاصل از آن است که این خود منجر به اختلاف آراء شده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، ضمن بیان معانی متفاوت تفویض دین؛ به بررسی ادله قرآنی، روایی و عقلی هریک از آن ها پرداخته و سپس معنای دیگری از تفویض دین را با عنوان «تبیین» مطرح ساخته است.