تاریخ حدیث امامیه

بغداد یکی از اصلی ترین مراکز تجمّع شیعیان امامی است که در طول سده های متمادی به مکان مناسبی برای رشد فرهنگ تشیّع در عرصه های حدیثی، تفسیری، فقهی و کلامی تبدیل شده است. در میان جریان های نیک شناخته امامی در بغداد باید از «جریان اهل ادب» یاد کرد که به رغم جایگاه مهم در تاریخ فکر امامیه، مورد کم توجهی قرار گرفته است. لذا، این نوشتار برای نخستین بار به بازشناسی این جریان کم شناخته امامی در بغداد می پردازد. مطالعه حاضر نشان می دهد که این جریان همزمان با تأسیس بغداد در سده دوم و متأثّر از «ادب دیوانی» برآمده از فرهنگ ایرانیان در آیین کشورداری، پای گرفت. همچنین معرفی شخصیت های اثرگذار این جریان فکری روشن می سازد که اهل ادب امامیه بغداد، افزون بر توجه به امور دیوانی در دستگاه حکومتی، به تولید آثار ارزنده ای در دیگر جنبه های ادب همچون ادب زبان شناختی، اخلاقی و دینی همّت گماردند.

روایت ها و گزارش های گوناگونی درباره اصحاب خاصِ امام سجاد(ع) در منابع حدیثی و رجالی امامیان نقل شده است. برخی برپایه این گزارش ها جایگاه و مقامات خاصی برای این گروه از اصحاب در تاریخ حدیث امامیه لحاظ کرده اند. پرسشِ مطرح این است که به واقع چه میزان از این گزارش ها با واقعیت های تاریخی همراه است و این که آیا در صورت راستی آزمایی با دیگر گزاره های معرفتی می توان این ویژگی های متمایزکننده خاص را اثبات کرد؟ براساس گزارش های موجود، به نظر می رسد می توان در تطابقِ تاریخی و درستی این گزارش ها تردید کرد چراکه داده های تاریخی با محتوای این گزارش ها همراهی آشکاری ندارد. از این رو با مطالعه کتابخانه ای و استناد به منابع گوناگون سنی و شیعی به بررسی تعاملات این دسته از اصحاب با امام سجاد(ع) و جایگاه حدیثی آنان در مجامع روایی امامیه پرداخته شده و نشان داده شده است که این طیف از اخبار نمی تواند به تنهایی دلیلی بر وثاقت و جایگاه منحصربه فرد آنان در تاریخ اندیشه امامیه قرار گیرد.

مرکز حدیثی بغداد در تاریخ فکر امامیه هماره با اهمیت بوده است. لذا آگاهی از تاریخ حدیث امامیه در بغداد، ما را در تحلیل تاریخ امامیه یاری رسان خواهد بود. در این نوشتار نشان داده شده است که با مهاجرت اصحاب امامیه از کوفه به بغداد و نیز با تلاش اصحاب بغدادی تبار، مدرسه حدیثی امامیه در اواخر سده دوم پای گرفته و تا پایان نیمه اول سده سوم نیز فعال بوده است. مدرسه حدیثی بغداد یکی از تأمین کنند گان مهم حدیث برای سایر مناطق امامی نشین بوده است و در این مدرسه بسیاری از آثار حدیثی برای نخستین بار تألیف شده و در دوره های بعد در تدوین جوامع حدیثی مورد استفاده قرار گرفت. هم چنین در این مقاله نشان داده شده که خاندان های حدیثی امامیه بغداد در شکوفایی مدرسه حدیثی این شهر نقش آفرین بوده اند. در پایان به افول مدرسه حدیثی بغداد در اواخر نیمه اول سده سوم بر اثر فشارهای سیاسی خلافت عباسی اشاره شده است.