واژه بست های ضمیری

جایگاه پی بست های ضمیری در فارسی باستان و میانه تا حدودی ثابت بوده است و آنها در جایگاه واکرناگل، یا جایگاه دوم، یعنی پس از اولین واژه، در جمله ظاهر می شدند. این پی بست ها در اکثر زبان های ایرانی دچار تحول شده و از حیث نقش و جایگاه تغییر کرده اند. در این مقاله توزیع و نقش های مختلف پی بست های ضمیری در گویش رایجی، یا گویش آران و بیدگل، از زبان های ایرانی نو شمال غربی، بررسی شده است و در ضمن مقایسه ای هم با کاربرد این واژه بست ها در برخی دیگر از زبان های ایرانی شده است. این پی بست ها در رایجی در نقش نشانه فاعل متعدی در زمان گذشته، ضمیر ملکی، مفعول مستقیم و غیرمستقیم و متمم حروف اضافه به کار می روند. در رایجی این واژه بست ها دیگر در جایگاه واکرناگل به کار نمی روند و از این حیث با زبان های ایرانی باستان و میانه متفاوت اند. این پی بست ها در اشاره به فاعل منطقی جمله در زمان گذشته به صورت شناور می توانند به سازه های مختلفی قبل از فعل اضافه شوند. این واژه بست ها در نقش های دیگر به هسته خود اضافه می شوند.

واژه بست ها واحدهایی زبانی هستند که برخی از ویژگی های واژه و برخی از ویژگی های تکواژهای وابسته را در خود دارند، از این رو مطالعه آنها به دو حوزه نحو و صرف مرتبط می شود. زبان شناسان، برای تمایز واژه بست ها از دیگر واحدهای زبانی، پارامترهایی معرفی کرده اند که می تواند پایه و اساس شناسایی واژه بست ها در زبان ها و گویش ها باشد. بر این اساس، به دلیلِ اهمیت واژه بست ها و نیز اهمیت حفظ و مطالعه گویش ها، در این پژوهش تلاش شد تا واژه بست ها در گویش تنگستانی و برپایه پارامترهای آیخن والد (2003) شناسایی شوند. گویش تنگستانی یکی از گویش های ایرانی دسته غربی، گروه گویش های جنوب غربی رایج در استان فارس است. داده های این پژوهش کیفی- توصیفی ازطریقِ گفتگو با افراد سالخورده روستای جمالی، یکی از روستاهای شهرستان تنگستان در استان بوشهر جمع آوری شده است. نتایج به دست آمده از بررسی ها نشان می دهد که گویش تنگستانی دارای 8 واژه بست است که عبارت اند از: پی بست های ضمیری، کسره اضافه، یای نکره، یای تخصیص نکره، پی بست معرفه ساز (که به صورت های /u=/، /ku=/ و /oku=/ نمود می یابد)، /o=/ مخفف «وُ» /vo/ همپایگی، /ɑ=/ مخفف «ها» تأکید، و /=am,=i,…/ معادل «هستم، هستی و...». همچنین نتایج نشان می دهد با توجه به اینکه گویش تنگستانی یک گویش ارگتیو است، پی بست های ضمیریِ آن با کارکردهای مختلفی چون فاعل، مفعول صریح، مفعول غیرصریح و ملکی ظاهر می شوند.

واژه بست ها به طور کلّی ماهیتی بیناحوزه ای دارند و رابط حوزه های واج شناسی، ساخت واژه و نحو هستند. این عناصر ازلحاظ آوایی فاقد استقلال آوایی هستند و به منظور بازنمایی به میزبانی با استقلال آوایی نیاز دارند. توزیع واژه بست ها تابع حوزه های پیش گفته است. واژه بست های ضمیری کردی موکری در نقش های متعدّدی ازجمله مطابقه، مفعول (مستقیم و غیر مستقیم)، مالکیت اسم و ... ظاهر می شوند و از قابلیت حرکت بالایی برخوردار هستند. از این رو عناصر مختلفی متعلّق به مقوله های مختلف، می توانند نقش میزبانی آن ها را بپذیرند. در نوشتار پیش رو با بهره گیری از نظریه واج شناسی نوایی (سلکرک، 1995؛ تراکنبرات، 1999 و آندرسن، 2005) و سلسله مراتب سطوح هفت گانه آن، به مثابه یکی از حوزه های واج شناسی زایشی، جایگاه واژه بست های ضمیری کردی موکری بررسی می شود. پژوهش حاضر به روش توصیفی - تحلیلی و میدانی انجام شده است. به منظور گردآوری داده ها نگارنده از شمّ زبانی خود (به منزله گویشور کردی موکری (گویش موکریانی، اُشنویه)) و نیز گویشوران اصیل این زبان به همراه فیش برداری از کتاب ها، مجلاّت و نوشتارهای سایت ها و ضبط حدود پانزده ساعت صدای گویشوران گویش مورد نظر یاری می جوید. مطالعه و بررسی داده های کردی موکری نشان داد که واژه بست های ضمیری به طور نظام مند پس از اوّلین گروه واجی (کلمه نوایی) در درون حوزه فعلی خود واقع می شوند.