مطالعات اسلامی زنان و خانواده

این پژوهش با هدف مدل یابی تاب آوری خانواده بر اساس عوامل فردی و خانوادگی با تأکید بر نقش میانجی تاب آوری فردی انجام شد. در این مطالعه هم بستگی، تعداد 210 نفر از بیماران عضو انجمن ام اس قم به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شدند و به آزمون های سنجش خانواده (FAD)، ارزیابی انطباق پذیری و هم بستگی خانواده (FACES-III)، حمایت اجتماعی- مقیاس خانواده (PSS-Fa)، تاب آوری کانر- دیویدسون (CD-RISC)، تاب آوری خانواده (FHI)، و معنای زندگی (MLQ) پاسخ دادند. داده ها با استفاده از ضریب هم بستگی، رگرسیون چندگانه مجزا و تکنیک اطلاعات تفکیکی و مدل یابی معادلات ساختاری به شیوه تحلیل مسیر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته ها نشان می دهد معنا در زندگی به عنوان متغیر برون زاد، فقط پیش بینی کننده معنادار برای تاب آوری فردی و عملکرد خانواده است. تاب آوری فردی نیز فقط پیش بینی کننده هم بستگی خانواده بوده و از این مسیر با تاب آوری خانواده در ارتباط است. از بین همه متغیرها، فقط دو متغیر عملکرد خانواده و هم بستگی خانواده تأثیر مستقیم روی تاب آوری خانواده دارد. حمایت خانواده با هیچ یک از متغیرهای تاب آوری فردی و خانواده ضریب معنادار ندارد. بنابراین، می توان نتیجه گرفت که برخی عوامل فردی فقط زمینه ساز تاب آوری خانواده است و تأثیر مستقیم روی آن ندارد و زمانی روی آن تأثیرگذار خواهد بود که در کنار عوامل خانوادگی قرار گیرد.

ساختارهای اجتماعی که هر مکتبی برای دستیابی به اهداف خود تعریف می کند، بر اساس مبانی نظری (عمدتاً جهان شناسی، انسان شناسی و ارزش شناسی) و در مقایسه با مکاتب دیگر متفاوت می شود. از این رو، پیشرفت و توسعه و شاخص های آن در کشورهای اسلامی و کشورهای غربی به دلیل نگاه متمایز آن ها به جهان، انسان و ارزش ها تعریف دیگری پیدا می کند. یکی از تفاوت های مهم اسلام با غرب به جایگاه خانواده مربوط می شود. اگر خانواده برای انسان غربی در حکم خوابگاهی اضطراری برای رفع نیازهای حداقلی مطرح است، در نگاه اسلام برای تأمین حداکثری نیازها تعبیه شده است؛ به گونه ای که بسیاری از ساختارها و سازمان های اجتماعی (از جمله کانون های پرورشی، مساجد، رسانه های جمعی و غیره) در حکم امتداد نهاد خانواده تعریف می شود. در پژوهش حاضر، این دیدگاه که با عنوان خانواده محوری یاد می شود، با بهره گیری از ظرفیت روش شناسی بنیادین و روش تحلیل انتقادی، به عنوان نقطه عزیمت الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت معرفی خواهد شد. یافته ها نشان می دهد خانواده به عنوان مهم ترین نهاد جامعه اسلامی، در صورتی که جایگاه واقعی و مورد انتظار داشته باشد، ثمرات فراوانی از جمله کاهش هزینه های اقتصادی اجتماعی، تربیت نسل های مؤمن و کارآمد، گسترش امنیت روانی و اخلاقی را نصیب جامعه اسلامی خواهد کرد که از عوامل و زمینه های مهم پیشرفت و تعالی به شمار می رود.

خانواده در بین تمامی جوامع بشری به عنوان بنیانی ترین نهاد اجتماعی، زیربنای جوامع و فرهنگ و تمدن بشری است. با وجود پیشرفت کنونی جوامع بشری، خانواده در تمدن نوین جهانی هر روز بیش از گذشته با بحران و آسیب رو به رو می شود و فروپاشی خانواده به معضل فعلی و آسیب رو به تزاید اجتماعی تبدیل شده است. پیامدهایی که فروپاشی خانواده برای افراد و جامعه دارد، صاحب نظران و اندیشمندان را بر آن داشته تا پیرامون راهکارهای تحکیم خانواده به پژوهش بپردازند. یکی از این صاحب نظران، بانو سیده نصرت بیگم امین، معروف به بانوی ایرانی است. این علویه عارف به نفحات رحمانی، عمر پربرکتش را صرف تعلیم و تعلم معارف اسلامی نمود و به ویژه تلاش شایانی در ارائه وظایف اسلامی بانوان و مبانی نظری و عملی تحکیم خانواده از منظر اسلام مصروف کرد. پژوهش حاضر درصدد است با روش کیفی تحلیل محتوا و رویکرد استقرائی، مبانی مؤثر در تحکیم خانواده را در آرای مفسره شیعی معاصر بانو مجتهده امین با مطالعه موردی تفسیر مخزن العرفان و روش خوشبختی در قرآن، جمع آوری و تحلیل نماید. در نهایت هشت زیر مقوله نقش و جایگاه زن، محوریت عواطف و مهرورزی در خانواده، برابری زن و مرد در شئونات انسانی، اختلافات حقوقی با توجه به تفاوت های روحی و جسمی، انتخاب صحیح همسر، رعایت حقوق متقابل، رعایت مسائل اخلاقی، حل اختلافات به دست آمد که ذیل دو مقوله مبانی نظری و عملی دسته بندی گردید.

 مثبت اندیشی در علم روان شناسی، به معنای تغییر نگرش نسبت به رویدادهای زندگی، با تبیین و تفسیرهای مثبت است و به عقیده روان شناسان مثبت اندیش، با توجه مثبت به خود و دیگران و آموزش آن، می توان به مدیریت زندگی پرداخت. در مقاله حاضر، مثبت اندیشی در فضای اخلاق عرفانی بررسی شده و تأثیر آن در تعاملات خانوادگی تحلیل شده است. سازوکار مثبت گرایی حاصل از رویکرد اخلاق عرفانی، تنها بر ابعاد شناختی درونی و فردی پایه گذاری نشده؛ بلکه بر ابعاد شناختی بیرونی، محیطی و الهی مبتنی است. مثبت اندیشی در اخلاق عرفانی، با تأسی از جهان بینی الهی و توحیدی، در سه محور توجیه الهی رویدادها، توجه مثبت و خوش بینانه به نعمت های الهی و انتظار مثبت به امداد الهی شکل یافته است. همچنین در مقاله حاضر، مبانی اخلاق عرفانی و نقش آن در تعامل زوجین بررسی شده است و نگاه توحیدی به وجود همسر در سه محور پذیرش همسر، توجه به ویژگی های مثبت همسر و مدارا، نمود پیدا کرده است.

رعایت موازین اسلامی و پوشش مناسب، یکی از مهم ترین دغدغه های کنونی جامعه ماست. این امر درباره دانشجویان که از قشرهای آگاه کشور و الگوی جامعه اند، اهمیت بیشتری می یابد و چه بسا بدحجابی آنان و پیامدهای سوء آن بتواند دانشگاه را از رسالت اصلی خود دور کند. از این رو، پژوهش حاضر به بررسی عوامل مرتبط با وضعیت حجاب دانشجویان پرداخته است. یافته های پژوهش که از اطلاعات نمونه 90 نفری دانشجویان دختر دانشگاه پیام نور قاین (۵۰ نفر با حجاب کامل و ۴۰ نفر بدحجاب) با روش مصاحبه و پرسشنامه به دست آمده است، نشان می دهد بین تحصیلات مادر، تعداد برادر، محل سکونت، آگاهی از احکام و فلسفه حجاب، رفتار مذهبی، تماشای شبکه های ماهواره، مدگرایی، نگرش های سیاسی، باورهای اجتماعی و مدل چادر با وضعیت حجاب رابطه وجود دارد؛ اما بین تحصیلات پدر، تعداد خواهر، میزان درآمد، وضعیت تأهل، تماشای تلویزیون ایران، استفاده از اینترنت، خودنمایی، اهمیت به جلب توجه دیگران، تفاهم والدین، سخت گیری والدین، وضعیت حجاب مادر، رضایت از مدل های لباس بازار و توان خرید با وضعیت حجاب رابطه ای وجود ندارد.

هدف اصلی مقاله حاضر، معرفی روش های تربیتی مبتنی بر دیدگاه روان شناختی در تربیت حجاب دختران است. رعایت حجاب برای زنان، آثار گسترده ای شامل احساس آرامش فردی، ارتقای حریم و حفظ جایگاه خود ارزشمندی، افزایش اعتماد به نفس، سلامت روابط اجتماعی، افزایش رضایتمندی زناشویی، افزایش اعتماد اعضای خانواده به یکدیگر، پیشگیری از آسیب های اجتماعی و غیره را به دنبال خواهد داشت. از طرف دیگر، حجاب نشانه ای از ایمان به اسلام است. در این مقاله تلاش شده است با بهره گیری از دانش روان شناسی و بر اساس رویکرد تحولی، چگونگی شکل گیری رفتار محجبانه در دختران توضیح داده شود. بر این اساس، سطح آمادگی های فرد مهم ترین مبنای نوع آموزش است. یافته ها نشان می دهد که اولاً آموزش، پذیرش و تغییر رفتار حجاب در دختران نیازمند اقدام در سال های اولیه است. ثانیاً ابتدایی ترین روش یادگیری حجاب روش یادگیری مشاهده ای و مبتنی بر وجود رفتار الگوی مؤثر در پیرامون کودک است. ثالثاً با تحول جسمی و شناختی کودک نباید از نقش عوامل بیرونی دیگر غافل شد. رابعاً بروز نگاه ها و رفتار انتقادی در دختران نباید با واکنش های غیر منطقی رو به رو شود و خامساً تکیه بر اینکه رعایت حجاب یک دستور الهی است، ضمن آنکه در مراحل سنی گوناگون قابل توصیه است، نیازمند تقویت بنیان های فکری دختران در حوزه مباحث خداشناسی است.