مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث

شناسایی مصادیق محارم سببی و نسبی به جهت تأثیر بسیار آن در زندگی دنیوی خاصه در امر ازدواج، نظر به نامحرم، شیردهی و... و بالمآل اثر زیاد آن در حیات اخروی اهمیت بسیاری دارد. تبیین مصادیق برخی از آنها با توجه به نصوص آیات قرآن و روایت رسیده آسان است ولی در برخی موارد به خاطر عدم نص صریح اختلاف شده است. محقق در این مقاله تلاش کرده است با استناد به مصادر کتابخانه ای و بهره گیری از متون تفاسیر شیعی و سنت و نیز مجامع حدیثی فریقین، این محارم را دسته بندی نموده و مشترکات آنان را در فقه اندیشمندان تشیع و عالمان سنت مورد ارزیابی قرار دهد. بنابراین؛ نوشتار حاضر ضمن تبیین احکام فقهی محارم و طرح مصادیق مشترک و متفرد از منظر فقه امامیه و مذاهب اهل سنت، به این مهم دست خواهد یافت که مشترکات فقهی تشیع و تسنن بسیار زیاد بوده و مفترقات آنان به جهت نبود نص صریح در منابع استنباطی و روایات طرفین و برداشت های مختلف از ظواهر باز می گردد. 

روش های تفسیر موضوعی دارای قلمرو متفاوت هستند؛ برخی روش تفسیر موضوعی را در جمع آوری آیات یا در به دست آوردن موضوع سوره ها محدود کرده اند و برخی روش تفسیر موضوعی را در کل قرآن و با هدف کشف نظریه های تفسیری می دانند. این نوشتار با رویکرد تحلیلی، درصدد تبیین روش تفسیر موضوعی استنطاقی قرآن محور و استخراجی سوره محور بر اساس دیدگاه شهید صدر و مصطفی مسلم است. در بیان فرایند روش استنطاقی قرآن محور، ابتدا به بیان مراحل پرداخته شد؛ از جمله مراحل این روش: نیاز شناسایی موضوع و تعیین موضوع، بررسی تطبیقی ابعاد موضوع و طرح پرسش های اصلی، بررسی نظریه مکاتب بشری، بررسی نظریه تفسیری و در نهایت بررسی تطبیقی میان نظریه جامع و نظریه تفسیری انجام می شود، و در ادامه به بیان نمونه عملی از دید گاه شهید صدر پرداخته شد. در ادامه به بیان فرایند روش استخراجی سوره محور پرداخته شد از جمله مراحل این روش: شناسایی و مشخص ساختن هدف اساسی سوره، قطعه بندی سوره های طولانی و بیان ربط میان قطعه ها در سوره و در ادامه به بیان نمونه عملی در سوره کهف پرداخته شد. در پایان به این نتیجه دست یافتیم: روش شهید صدر، روش مسأله محور جامع اجتهادی منتج به نظریه می باشد و مراحلی که شهید صدر به آن ها پرداخته است در تفسیر موضوعی استخراجی سوره محور قرار ندارد، بلکه در آن هدف بررسی موضوعات محوری و اساسی در یک سوره می باشد.  

از جمله آیاتی که در آن مؤمنان به تقوا پیشگی، استفاده از «وسیله» و تلاش برای رسیدن به فلاح و رستگاری دستور می دهد، آیه 35 سوره مائده می باشد. مفسران فریقین در فهم معنای وسیله نظرات مختلفی بیان کرده اند. برای این که مشخص شود مقصود از «ابتغاء وسیله» در قرآن چیست؟ به بررسی «آیه ابتغوا الیه الوسیله» به صورت تطبیقی، در تفاسیر شیعه و سنی پرداخته شده است. حاصل این بررسی تطبیقی این است که پیامبر اکرمj علی بن ابی طالبm، امامان معصومm، شناخت امام و تبعیت از او، اهل بیت پیامبرj، قرآن کریم، عبادات دینی، مکارم اخلاق، اعتقادات و باورهای حق، عبودیت و بندگی خدا، پذیرش هدایت الهی و حرکت در مسیرآن، از مصادیق اختصاصی واژه «وسیله» در منابع تفسیری شیعه شمرده شده است. در منابع تفسیری اهل سنت نیز، امر به معروف و نهی از منکر، ادای واجبات قلبی و بدنی، برآوردن حاجت نیازمندان، نصایح و خیرخواهی برای عباد، تحصیل رضایت خداوند، دعا ومناجات باخداوند، اخلاص در نیت، صداقت و ... از مصادیق اختصاصی، «وسیله» بیان شده است. در برخی مصادیق دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت مشترک است. ایمان به خدا و پیامبرj، اطاعت از دستور و اوامر پروردگار، ترک گناه و معاصی، ثواب و اجر معنوی، جهاد در راه خدا، انفاق و صدقه در راه خدا، صله رحم و پیوند باخویشاوندان نسبی، محبت و احسان به بندگان خدا و در نهایت درجه ای از درجات بهشت، از مصادیق مشترک مفهوم«وسیله» در منابع شیعه و اهل سنت ذکر شده است. مفسران اهل سنت بیشتر به معنای ظاهری آیه توجه داشته اند، در صورتی که مفسران شیعه علاوه به مفهوم ظاهری به مصداق ها و مفهوم باطنی آیه نیز نظر داشته اند و برخی از مصادیق مفهوم باطنی آیه را بیان کرده اند. 

درباره نزول قرآن در احرف سبعه بین شیعه و سنی نظرات مختلف مطرح شده است. حرف سبعه یعنی قران به هفت حرف نازل شده است. در معنی هفت حرف، بین شیعه و سنی اختلاف نظر وجود دارد. بر مبنای مناع القطان، مراد از احادیث حرف سبعه لهجه است و بر مبنای دکتر مودب این چنین احادیثی در منابع شیعه وجود ندارد و رویاتی را که در کتاب های اهل سنت آورده شده مورد مناقشه قرار می دهد. با تحقیق و بررسی این دو نظریه روشن می شود که قرآن بر الفاظ واحد نازل شده و پیامبرj هم همواره به تصحیح قراآت پرداخته اند، در نتیجه نزول الفاظ قرآن بر سبعه احرف، سخن نادرست و مجعول است.  

رجعت به معنای زنده شدن و بازگشت عده ای از مؤمنین خاص و گروهی از کفار و ستمگران خاص به دنیا پیش از قیامت و در هنگام ظهور حضرت مهدی. است. پژوهش حاضر با عنوان «بر رسی تطبیقی رجعت در اندیشه اهل تسنن و تشیع با تأکید بر قرآن و احادیث» در صدد یافتن پاسخ به این پرسش است که فهم اهل تسنن و تشیع از آیات و روایات رجعت چگونه است؟ مقاله به هدف دستیابی به دیدگاه های فریقین با تکیه بر آیات و روایات و با روش توصیفی - تحلیلی و بهره گیری از منابع کتابخانه ای به این نتایج دست یافته است که اهل سنت در خصوص رجعت دچار پراکندگی آرا شده اند. برخی اعم از معتزله، اهل حدیث، اشاعره، مرجئه و...، رجعت را منکر و اعتقاد به رجعت را باور یهود، نصاری و عرب جاهلی خوانده و باورمندان به رجعت را بدعت گذار معرفی نموده اند. برخی دیگر با رویکرد اعتدالی ضمن پذیرش اصل زنده شدن برخی افراد پیش از قیامت در ادیان الهی و دین اسلام و ذکر موارد و مصادیق آن ها، در قبال رجعت به معنای که شیعه به آن باورمندند سکوت نموده اند.اما اهل تشیع اعم از متکلمین و مفسرین با استناد به آیات و روایات، به اتفاق آراء ایمان به رجعت را امر مسلّم و قطعی و آن را از ضروریات مذهب دانسته اند.  

یکی از بزنگاه های مهم و مورد اختلاف بین اهل سنّتّ وتشیّع، تعیین مصداق اهل بیت m در آیه تطهیر می باشد. با توجه به نقش اساسی این فراز از آیه 33 سوره احزاب، در حوزه اعتقادی آنها، پژوهشگر با واکاوی مفاهیم به کار رفته در آیه و ارتباط لفظی و سیاقی میان آن ها و همچنین بیان دیدگاه مفسران اهل سنت و شیعه، مفهوم اصلی و واقعی اهل بیت( در آیه تطهیر را شناسایی می کند. از میان مفسران اهل سنت، برخی از آنها مصداق اهل بیت را فقط در بستگان سببی پیامبرj یعنی زنان پیامبرj معنا کرده اند و برخی دیگر مصداق آن را علاوه بر زنان، پنج تن آل عبا؛ پیامبر اسلام، علی، فاطمه، حسن و حسین می دانند. اما مفسران شیعه و برخی از مفسران اهل سنت قائل هستند که مراد از اهل بیت فقط پنج تن آل عبا هستند و لاغیر. با بررسی انجام گرفته، دلایل مفسران فریقین را می توان در سه محور روایی، ادبی و سیاقی تقسیم کرد. آنها با استناد به روایات از ام سلمه، عایشه و عکرمه و نیز بررسی مفهوم اهل بیت و ضمایر به کار رفته در آیات 28 تا 34 سوره احزاب و همچنین وحدت و عدم وحدت سیاق آیه تطهیر با آیات قبل و بعد، اقوال خود را پایه ریزی کرده اند. سؤال اصلی در این پژوهش این است که مراد و مقصود واقعی از اهل بیت در آیه تطهیر چی کسانی هستند.؟