مطالعات تطبیقی قرآن و حدیث

آیه «انما الصدقات» (توبه: 60) به تبیین مصارف زکات پرداخته و از آیات مورد اختلاف مفسران فریقین است. روش بحث در این مقاله، تفسیر تطبیقی آیه با توجه به تفاسیر فریقین می باشد. هدف آن است که با بررسی مقایسه ای نظرات و دیدگاه های فریقین، موافقات و مؤالفات مذاهب اسلامی درباره آیه مورد نظر روشن گردد. اکثریت علمای فریقین معتقدند که منظور از «الصدقات» صدقه واجب یعنی زکات است. دیدگاه مورد قبول در «لام» که بر سر فقرا آمده است، همان نظر علمای شیعه و نیز حنفی و مالکی است مبنی بر اینکه لام برای بیان مصرف می باشد، نه تملیک. در اختلاف بین فقیر و مسکین به نظر می رسد که حال مسکین از فقیر سخت تر است.مالی که از زکات به صنف عاملین داده می شود به عنوان اجرت عمل (ثمن) نیست بلکه یک حد کفایتی است که به او داده می شود. نسبت به مؤلفه قلوبهم، رقاب، غارم، فی سبیل الله و ابن السبیل هم بعد از بیان آرای فریقین، دیدگاه مختار بیان شده است.

پژوهشگران قرآنی همواره درباره وجوه اعجاز قرآن کریم، بحث و گفت وگو کردهاند. آنان بر اعجاز درونی و محتوایی قرآن اتفاق نظر دارند. در این میان عده ای از قرآن پژوهان اسلامی به ویژه در قرون نخستین، وجه اعجاز قرآن را عاملی بیرونی، (بازدارندگی و انصراف دادن مردم از سوی خداوند متعال از هماوردی و معارضه با قرآن)، دانسته و این وجه را قوی تر از سایر وجوه تلقی کرده اند. نوشتار پیش رو سعی دارد، تعدادی از مهم ترین قائلان به این نظریه را که به «نظریه صرفه» معروف است، با شواهدی که برای نظر خود بیان می کنند، شناسایی کرده و به بررسی سیر تطور و پردازش این نظریه بپردازد. از این رو نقطه مشترک قائلان این نظریه، بی توجهی و غفلت از محتوای عمیق قرآن و معطوف کردن تمام توجهات به الفاظ ظاهری قرآن است و به نظر می رسد، این نگاه هیچ بعدی از ابعاد اعجاز قرآن کریم را در عرصه قرآن پژوهی انعکاس نمی دهد.

صاحب نظران تفسیری فریقین درباره مصداق و معنای واژه های «صلّ» و «انحر»، در آیه «فَصَلِّ لِرَبِّک وَانْحَرْ»، دیدگاه های متعددی را مطرح نموده اند. دیدگاه مفسران شیعه درباره معانی و مصادیق «صلّ»، با وجود اختلاف ظاهری قابل جمع است، اما مفسران اهل تسنن معانی و مصادیق متضادی برای آن نقل نموده اند که قابل جمع نیست. همچنین مخالف روایات سبب نزول، قانون عرض حدیث بر قرآن و سیاق آیات است. بسیاری از سخنان مطرح شده در تفسیر این آیه، ربطی به تفسیر آن ندارد و نوعی خلط مفهومی در این زمینه است. از قراین مختلف به دست می آید که مصداق «صلّ» در هنگام نزول سوره تنها «نماز شکر» بوده است و مصداق دیگر، دلیل قانع کننده ای ندارد و نوعی تحمیل دیدگاه بر قرآن به حساب می آید. در تفاسیر شیعه نیز این نوع دیدگاه ها از طریق تفاسیر اهل تسنن وارد شده است. درباره معنای «انحر» نیز بین مفسران فریقین دیدگاه های متضادی بیان شده است. معنای قابل پذیرش برای «انحر»، همان قربانی شتر است که برخی مفسران فریقین بر آن تأکید دارند و این را می توان در راستای مقابله قرآن با فرهنگ عرب جاهلی ارزیابی نمود؛ زیرا آنان در تولد پسر شتر می کشتند و قرآن همین عمل را برای تولد دختر از پیامبر| خواست تا خط بطلان بر رسومات تبعیض آمیز آنان بکنند.

سنت مباهله از دیرباز در بین اقوام رایج بوده است، اما مباهله در این آیه یکی از موارد منحصر به فرد و دارای ویژگی های خاصی است که اختصاص به مناظره پیامبر| و مسیحیان نجران دارد.همراهی اهل بیت^ با پیامبر| در این حادثه، نتایج مهمی در پی داشت که باعث اختلافاتی بین مذاهب مختلف، به ویژه بین شیعه و سنی در تفسیر از این آیه شریفه شد.جمعی از مفسران اهل تسنن این فضیلت را می پذیرند، ولی برخی دیگر دربیان فضیلت اهل بیت در آیه تشکیک می کنند که پذیرفتنی نیست؛ زیرا با اینکه پیامبر| می توانست اصحاب دیگر را همراه خود برای مباهله ببرد، ولی تنها پنج تن آل عبا را به همراه آورد و این نشانه بارز بر افضلیت حضرت علی، حضرت زهرا و حسنین^ بر دیگران است.

این نوشتار با بررسی ابعاد مختلف آیه فیء از سوی مفسران فریقین، میزان همگرایی و واگرایی آرای تفسیری آنها را در کانون توجه قرار داده است. برخی از اختلاف آرایی که در این دیدگاه وجود دارد متأثر از رهیافت های فقهی، کلامی، ادبی و برداشت های تاریخی است. آنچه در ارزیابی های این پژوهش بدان توجه شده، پرداختن به ارتباط معنایی آیه فیء با آیات پیشینی و پسینی و همچنین نسبت آن با آیه انفال می باشد که برآیند آن در سه محور مستقل، مبین و منسوخ ظهور نموده است. موضوع برخورداران از اموال فیء یکی دیگر از وجوهی است که واحدهای معنایی متفاوتی را از سوی مفسران برای این آیه رقم زده است. سهم الله، سهم رسول، ذی القربی، انصار، مهاجرین و تابعین، از مواردی است که تکثر و پراکندگی آرای تفسیری در آن دیده می شود که گاه بر اثر گرایش های کلامی و گاه به علت استنباط های ادبی به وجود آمده است. نقد و ارزیابی و گزینش صحیح ترین آرا که از سوی نوشتار حاضر درباره نگرش های مطروحه انجام گرفته بر پایه اولویت بخشی به دریافت های منطبق با چارچوب معنایی گزارهای قرآنی سامان یافته است.

مسئله جمع و تدوین قرآن از صدر اسلام تاکنون، میان مسلمانان معرکه آراء بوده و در کتب تفسیری و روایی معتبر شیعه و اهل سنت از این مبحث، سخن به میان آمده است.اهمیت بررسی بحث مورد نظر به طور عام، از این روست که برخی از افراد و گروه ها، کیفیت جمع آوری قرآن را دستاویزی برای اثبات تحریف شدن مصحف قرار داده و از آن سوء استفاده کرده اند.این مقاله با استفاده از شیوه توصیف و تحلیل، آرای علامه طباطبایی و آیت الله جوادی آملی را در حوزه کیفیت و زمان جمع آوری مصحف شریف بررسی نموده است. نتایج این بازخوانی این است علامه در زمینه جمع و تدوین قرآن، بر جریان تاریخی همچون جمع قرآن توسط زید و به دستور ابوبکر استناد می کند و در مجموع، جمع قرآن را به نوعی در سه مرحله می دانند: 1. در زمان حیات پیامبر|؛ 2. بعد از رحلت حضرت و توسط امام علی×؛ 3. در دوران حکومت عثمان، ولی آیت الله جوادی با دلایلی این گونه روایات و جریانات را رد می نماید و با ذکر این مرحله جمع قرآن را در عهد رسول خدا| عنوان می کند و دو مرحله دیگر را با توجیهات فراوانی، نمی پذیرد.