بررسی انتقادی

مسئله نوشتار حاضر بررسی تحلیلی رویکردهای مختلف در مطالعات اسلام گرایی است. رویکردهای مطالعات اسلام گرایی در دو دسته اصلی قابل طبقه بندی هستند: الف) مطالعات کلاسیک / مدرن؛ ب) مطالعات پسامدرن. مطالعات کلاسیک / مدرن بیشتر از منظرهای اندیشه شناختی، تاریخی و جامعه شناختی این مسئله را بررسی کرده اند؛ در مقابل، مطالعات پسامدرن بر اساس اصل سازنده گرایی اجتماعی، با اصالت دادن به شرایط اجتماعی شکل گیری پدیده ها، اسلام گرایی را عمدتاً محصول شرایط اجتماعی می دانند. در نقد و بررسی این رویکردهای مطالعاتی می توان گفت که غالب رویکردهای مطالعاتی کلاسیک / مدرن، به ویژه مطالعات جامعه شناختی، تحت تأثیر مبانی مدرن قرار دارند و در نتیجه جانبدارانه هستند، هرچند برخی از آنها، به ویژه رویکردهای اندیشه شناختی، قابل قبول اند. رویکردهای پسامدرن نیز به دلیل نسبی گرایی، به لحاظ مبنایی از درک اسلام گرایی و پیام آن باز می مانند.

هدف مقالة حاضر تأکید بر اهمیت پژوهش در حوزة واژگان پایه و بررسی انتقادی کتاب واژگان پایه فارسی از زبان کودکان ایرانی و طرح ملی شناسایی واژگان پایه فارسی از منظر روان شناختی، زبان شناختی، روش شناسی و آموزشی است. در ابتدا به اهمیت موضوع واژگان پایه و تاریخچة تدوین کتاب اشاره می شود. سپس محتوای اثر توصیف و تحلیل می شود. به این ترتیب، پس از مروری بر فصل های مختلف کتاب، نقدی اجمالی از بخش های مختلف ارائه خواهد شد. به عبارت دیگر، پس از نقد بخش «بی مقدمه»، روش شناسی طرح ملی شناسایی واژگان پایه نقد می شود و سعی می شود با اشاره به ابزارهای گرد آوری داده در طرح ملی شناسایی واژگان پایه، تصویری انتقادی از روال استخراج واژگانِ طبقه بندی شده در کتاب ارائه می گردد. در ادامه دو بخش اصلی کتاب (جدول های موضوعی و پلکانی و پایه ای) دقیق تر نقد و تحلیل می شوند.

در این پژوهش به تحلیل متون مطبوعاتی ایران و آمریکا (دو روزنامه کیهان و واشنگتن پست) پرداخته شده است. رویکرد مورد استفاده برگرفته از الگوی ون لیوون (2008) است و محقق می کوشد نشان دهد جهان بینی صاحبان رسانه ها چگونه به نویسندگان مطبوعات منتقل شده و در قالب متن بازتاب می یابند. هدف از این تحقیق یافتن پاسخی برای این سؤال است که مسائل سیاسی کشور سوریه چگونه در دو روزنامه بازنمایی شده و اگر تفاوتی در این بین وجود دارد، چگونه می تواند بیان گر نقطه نظر سیاسی صاحبان رسانه ها باشد. این پژوهش به بازنمایی «کنش اجتماعی» پرداخته، پنج تقابل دوگانه را در ده متن استخراجی در بازة زمانی 20 تیر تا 29 مرداد 1391 بررسی نموده و میزان تأثیرگذاری هر تقابل بر گفتمان را نمایش می دهد. نتایج بیان گر این است که مطبوعات ایران و آمریکا مسائل سیاسی روز را در راستای سیاست های دولت خود بازسازی می کنند و نویسندگان به منظور القای جهان بینی خود به گونه ای هدف دار و کاملاً متفاوت از تقابل ها برای بازنمایی کنش اجتماعی بهره جسته اند. از میان تقابل های بررسی شده، تقابل نشانه ای- مادی، فعال سازی-غیرفعال سازی، عامل نمایی-عامل زدایی و انتزاعی-عینی به شیوه ای متفاوت در ساختار گفتمان فارسی و انگلیسی نمود یافته اند و این امر ریشه در تفاوت اساس دیدگاه صاحبان رسانه دارد.

بازخوانی کارنامه ی پژوهش های ادبی، با هدف ارزیابی کیفی و شناسایی ضعف ها و قوت های آن ها یکی از اقدامات علمی شایسته و مهم است؛ اما فراوانی و پراکندگی پژوهش های علمی در یک موضوع خاص، گاه شناسایی و تحلیل موضوعات پیشین را برای پژوهشگران دشوار می کند. در نتیجه ی این دشواری ها، مقاله هایی همگون و تکراری نگاشته و از پویایی و رشد حوزه های علمی کاسته می شود. پژوهشگران هر حوزه، با شناسایی و بررسی انتقادی پژوهش های پیشین می توانند از انجام پژوهش های تکراری و همسان پیش گیری کنند. نگارندگان این مقاله با توجه به لزوم چنین نگرشی در حوزه ی پژوهش های ادبیات فارسی بر آن شدند تا به بازیابی، معرفی و بررسی همه ی مقاله های علمی پژوهشی که در پیوند با یکی از موضوعات مهم و کاربردی این حوزه، یعنی شخصیت و شخصیت پردازی نگاشته شده ، بپردازند؛ ازاین رو با مراجعه به پایگاه های ذخیره ی مقاله ها، آن دسته از مقاله های علمی پژوهشی فارسی را که به بررسی شخصیت و شخصیت پردازی در ادبیات داستانی معاصر پرداخته بودند انتخاب شدند. سپس، ۷۳ مقاله ی یافته شده از نظر روش شناسی، اهداف و پرسش ها، تعداد و نوع نمونه های بررسی شده، نظریه های استفاده شده، یافته ها، منابع و... بررسی و تحلیل شدند. بنابر یافته های این پژوهش، کاستی ها و اشکالات مقاله های یادشده را می توان در موارد زیر دسته بندی کرد: ابهام و نقص در برخی چکیده ها، ضعف در ساختار و روش تحقیق، ناهماهنگی اجزای تحقیق و تکرار برخی موضوعات، رویکردها و منابع. توجه به موضوعات تازه و نظریه های نو، مطالعات بینا رشته ای و همکاری با دانش آموختگان رشته های دیگر، دقت در انتخاب نظریه های کارآمد و استفاده از روش های مناسب تحقیق از قوت های برخی مقالات بودند.

از مدیریت تعریف های گوناگونی ارائه شده است و در این میان همین امر باعث نوعی ابهام در مفهوم مدیریت شده است. در این نوشتار سعی شده تا با انتخاب ده تعریف که جامعیت بیشتری در پوشش به گونه گونی تعریف ها را داشته اند به بررسی و نقد آن ها به وسیله عرضه آن ها به منطق و فرهنگ مدیریت پرداخته شود.

«شاید در جهان هیچ متنی چون دیوانِ حافظ نباشد که پدیدآورنده، خود این همه تغییر و تبدیل در آن روا داشته باشد». در واقع «عمده اختلاف ها و نسخه بدل ها، کارِ خودِ شاعر است که شعر را گام به گام به سویِ کمالِ لفظی و معنوی پیش برده است». اگر بخواهیم میانِ وجوهِ شاعرانگیِ حافظ یعنی «کم گویی»، «مثل گونگی»، «گسسته نمایی» و نیز «همسانی»هایِ شعر او با پیشینیان و هم روزگارانش، پیوندی معنادار برقرار کنیم، این فرضیه که حافظ «مطالعه مکرری در سخنانِ استوارِ دیگران» داشته است، قوت می گیرد. برآیندِ کلیِ این موارد و نیز اشاراتِ جامعِ دیوانِ او، نشانگرِ متن پژوهیِ مادام العمرِ حافظ است. گاه، نسخه بدل هایِ شعرِ او به همان سان در متونِ ادبیِ گذشته وجود دارد و گاه، اختلافِ نسخه ها ناشی از منابعِ مختلفِ علمی ای است که حافظ بدان ها مراجعه و در آن ها اندیشیده است؛ گو این که ممکن است یکی از عواملِ ایجادِ این دگرسانی ها، همین متن پژوهی هایِ حافظ باشد. جستجو در «متونِ پنهانِ» شعرِ حافظ، فهمِ مستندترِ ذهن و زبان و تصحیحِ علمی ترِ شعرِ او را ممکن می سازد. تاکنون نسخه ایاصوفیه مورخ 813 هق و نسخه خلخالی مورخ 827 هق به عنوان دو نسخه سرگروه و اساس، در تصحیحاتِ معتبرِ دیوانِ حافظ مورد توجهِ خاص بوده اند و عمده اختلاف نظر در بابِ ضبطِ برتر، با محوریتِ این دو نسخه شکل گرفته است. با شناسایی و چاپِ عکسیِ نسخه موّرخِ 801 هق که در حالِ حاضر، کهن ترین نسخه شناخته شده کاملِ دیوانِ حافظ است، ضروری است ضبط های این نسخه در قیاس با روایتِ نسخه هایِ موجود، موردِ بررسیِ انتقادی قرار گیرند

بررسی کتاب های درسی و دانشگاهی در جهتبهبودوضعیت آموزشی و با هدف بازنمایی کاستی ها و نقاط پنهان این آثار صورت می پذیرد. یکی از کتاب های انتشار یافته در حوزهادبیات تطبیقی«الادب المقارن فی ایران و العالم العربی (1903-2012)» از حیدر خضری است، که توسط انتشارات سمت به چاپ رسیده است. این کتاب از این جهت که به معرفی و بررسی مکاتب جدید ادبیات تطبیقی پرداخته، دارای اهمیت است. از همین رو، پژوهش حاضر به بررسی این کتاب در دو بخش شکلی و محتوایی می پردازد و در هر قسمت امتیازات و کاستی ها را مورد بررسی قرار می دهد. از جمله نتایج به دست آمده به این قرار است: این اثر به جهت شناساندن مکاتب و نظریه های جدید در حوزه ادبیات تطبیقی نسبت به آثار مشابه گامی تازه برداشته و ضمن خودداری از تکرار مکررات، دست به نوآوری زده است؛ اگرچه با توجه به ماهیت آموزشی کتاب، می توانست در تعریف و شناساندن چارچوب و روش مکتب ها و نظریه های جدیدی همچون تصویرشناسی، پسااستعماری و آلمانی، تعمّق و درنگ بیشتری نماید و روش و چگونگی پژوهش هر مکتب و شیوه انجام تطبیق بر پایه آن را به خواننده بیاموزد.

یکی از چالش برانگیزترین درس های رشته زبان و ادبیات عربی، درس نقد ادبی است. این درس که سابقه ای دیرین در دانشگاه های ایران دارد، منابع و کتاب های متعددی برای آموزش آن تعریف شده است. یکی از منابع مهم عربی در این زمینه، کتاب فی النقد الأدبی (1972م) اثرِ نویسنده معاصر لبنانی، عبدالعزیز عتیق است. این کتاب از قدیم ترین کتاب های عربی در حوزه نقد ادبی است که به منزله منبع دانشگاهی، در ایران و بسیاری از کشورهای عربی مورد استفاده قرار می گیرد. این کتاب در 380 صفحه و ده فصل تدوین شده است. مؤلف کتاب در شش فصل آغازین، به بررسی کلمه «ادبیات» به منزله یکی از کلیدواژه های موضوع کتابش پرداخته و نشئت، شکل گیری و مفهوم این واژه را مورد واکاوی قرار می دهد و در ادامه، رابطه ادبیات با علم روان شناسی را تبیین می کند و آنگاه به بیان عناصر و انواع ادبیات می پردازد. توضیح درباره مکاتبِ ادبی در غرب، تعریف نقد و بیانِ کارکرد و هدف آن، شیوه های مختلف در نقد ادبی و بحثی در رابطه با سرقت های شعری، دیگر فصل های کتاب را تشکیل می دهد. ساختار این کتاب، اصولی و روشمند است و مطالب تئوری و نظری را به شکلی منظم ارائه داده است، اما در تطبیق عملی مطالب بر متون ادبی، توفیق چندانی حاصل نکرده است. عدم ارجاع در اغلب موارد در نقل قول ها، سرقت علمی، عدم تناسب در تقدیم و تأخیر مباحث، نپرداختن به آرا و نظرات ناقدان برجسته معاصر، ذکر مسائل غیرمرتبط به موضوع و .... ازجمله معایب شکلی و محتوایی کتاب است.

قصه سلیمان نوشته ایویعقوب یوسف بن علی بن عمر تبریزی است که تاریخ نوشته شدن آن به سال های پایانی سده ششم تا سال های آغازین سده هفتم بازمی گردد. این کتاب به کوشش علیرضا امامی و ادوان امیری نژاد نخست بار در سال ۱۳۹۸ از سویِ نشر اوقاف دکتر محمود افشار به همکاری نشر سخن به چاپ رسیده است. متنِ به دست داده شده، علی رغم کوشش بسیار و ارزشمند مصححان، خالی از کاستی و نادرستی و نابسامانی نیست. هدف این پژوهش تصحیح نادرستی ها و برطرف کردن کاستی های کار مصححان است. هدف دیگر این پژوهش شناسایی و رفع جاافتادگی ها و نادرستی های دیگر موجود در نوشته ابویعقوب تبریزی است که از چشم مصححان به دور مانده است. این کار با بهره گیری از نوشته های کهن فارسی، توجه به بافت زبانی و بافت گفتار و سنجش قصه سلیمان با نوشته های هم دوره انجام شده است. همچنین، کوشش شده است که کاستی های بخش مقدمه و فهرست های این تصحیح برطرف شود. نیز، در این پژوهش واژه ای نو نیز در متن یافته و با یاری گرفتن از دو متن کهن دیگر، معنای آن روشن شد.

روش های کاربردی علم اقتصاد تحت تأثیر روش بنیادین آن شکل می گیرد. مبادی معرفت شناختی به عنوان جزئی از روش بنیادین، در روش کاربردی این علم تأثیر دارد. علم اقتصاد متعارف در حال حاضر از روش فرضیه ای قیاسی به عنوان روش اصلی خود استفاده می کند و دیگر روش ها به عنوان مکمل این روش به کار می رود. فرضیه ها نیز به شکل عمده از میراث نظری علم اقتصاد به دست می آید و یافته های رشته های دیگر و مشاهدات تجربی به عنوان نقش ترمیمی برای اصلاح نظریات اصلی به کار می رود. بررسی انتقادی روش های مذکور بر اساس مبانی معرفت شناختی گویای این است که روش اصل موضوعی دارای آسیب استفاده از مقدمات غیریقینی در علم اقتصاد است. روش فرضیه ای قیاسی در مقدمات استدلال از مقدمات احتمالی استفاده می کند و در صورت، منحصر به رفع تالی به وسیله آزمون تجربی است. روش استقرایی نیازمند توجه به محدودیت های تعمیم است و روش های تفسیری تنها بر اساس مبانی و محدودیت هایشان قابل استفاده است. روش انتقادی نیز دارای آسیب اتکا به عقل عرفی است؛ در مقابل، حکمای اسلامی برای رفع این آسیب ها، از مقدمات یقینی نیز بهره می برند و از رفع تالی و وضع مقدم در روش قیاس استثنایی استفاده می کنند. روش استقرایی در این نگاه می تواند دارای سه شکل (تام، ناقص و دارای نتایج عملی) در علم اقتصاد اسلامی باشد و خروج از آن، سبب اشکال روش شناسی می گردد. روش تفسیری تنها در موضوعات تفسیرمحور مانند کنش اقتصادی انسان و شناخت موانع سیاستی به کار می آید و روش انتقادی بر اساس عقل متافیزیکی و قدسی می تواند نقش قابل توجهی در بعد تجویزی و سیاستی علم اقتصاد اسلامی داشته باشد.

مدیریت استراتژیک و تفکر انتقادی دو پدیده گسترده و مهم برای جامعه معاصر هستند. مفاهیم آنها هر دو به خوبی در ادبیات بحث شده است. با این حال، پیوندهای مفهومی موجود بین آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار نگرفته و نقش کارکردهای تفکر انتقادی در فرآیند مدیریت یا تفکر استراتژیک مؤثر آشکار نشده است. این مقاله بر آن است تا با ارائه ارتباطات مفهومی بین تفکر استراتژیک و تفکر انتقادی، این شکاف را پر کند. جهت یافتن مطالعات و مستندات مرتبط با مقاله حاضر در پایگاه داده گوگل اسکولار و پایگاههای داده های داخلی جهاد دانشگاهی، مگیران و سیویلیکا با استفاده از کلمات کلیدی جستجو صورت گرفت که معیار ورود به مطالعه، انطباق هدف آن با کارکرد های تفکر انتقادی در مدیریت استراتژیک بود. به منظور آشکار ساختن ساختار درونی هر مفهوم و شناسایی ارتباطات مفهومی، یک بررسی انتقادی انجام شد نوع تحقیق حاضر مروری، از بعد هدف، کاربردی و از حیث ماهیت و روش، یک تحقیق توصیفی می باشد. هدف اصلی این مقاله، اثبات تأثیر تفکر انتقادی برمدیریت یا تفکر استراتژی است. نتایج نشان داد که عوامل بسیاری می توانند به عنوان پیش نیاز و لازمه مدیریت یا تفکر استراتژی بیان شوند ولی در تحقیق حاضر، نگارنده تفکر استراتژی را به عنوان یکی از مهم ترین پیش نیازهای تفکر انتقادی می داند. این تحقیق را می توان مبنایی برای تحلیل بیشتر پیوند بین این دو پدیده در نظر گرفت. افزایش آگاهی از کارکردهای تفکر انتقادی در مدیریت یا تفکر استراتژک می تواند جهت گیری های جدیدی را در استراتژی های سازمانی ایجاد کند.

درّه نادره متکلّف ترین متنی است که درباره رویدادهای زمان افشاریه به رشته تحریر درآمده است. قصد مؤلف در این کتاب فضل فروشی و نوشتن نثر مشکل و متکلّف بوده و تاریخ نویسی غرض ثانوی وی بوده است. او در این کتاب، ضمن ذکر رویدادها، برای هنرنمایی از امثال عربی بسیاری استفاده کرده است. بررسی این امثال در شناخت منابع استرآبادی در نگارش کتاب حائز اهمیت است. مهدی خان استرآبادی در درّه نادره از حدود ششصد مثل عربی بهره برده و سیّد جعفر شهیدی، مصحّح کتاب، در تصحیح و توضیح برخی از این امثال دچار لغزش شده است. مقاله حاضر به نقد تصحیح و تعلیقات امثال عربی درّه نادره مصحَّح شهیدی پرداخته است.

«خاموشی و سکوت» در آثار و اشعار مولانا از مفاهیمی است که ذهن و زبان پژوهشگران را به خود مشغول کرده است؛ چنان که با تأملی در کارنامه مولوی پژوهی، کتاب ها و مقالاتی را می یابیم که از نظرگاه های مختلف عرفانی، کلامی، زبان شناختی و... کوشیده اند این مفاهیم را شرح دهند. در این پژوهش، با دیدگاه انتقادی تحلیلی، ضمن طبقه بندی و شرح رویکردهای گوناگونی که پژوهشگران با محوریت موضوع خاموشی و سکوت در آثار و اشعار مولانا داشته اند، این پرسش بنیادین مطرح شده که حلقه مفقوده این پژوهش ها کجاست. این حلقه مفقوده بی توجهی پژوهش ها به سکوت از منظر هرمنوتیکی و آشکارکنندگی آن است. سکوتی هرمنوتیکی که به وسیله آن کلام حق بر زبان عارف بازتاب می یابد. به تعبیر دیگر، در این پژوهش، تبدیل شدن عارف به زبان حق به وسیله ساحت هرمنوتیکی سکوت میسر دانسته شده، نه فقط از طریق سکوت صِرف مولانا در مقام عارف.

حرکت از فضای رشتگی به سمت گفتمان های میان رشته ای با تمرکز بر حل مسائل واقعی، به یک روند مهم در آموزش عالی تبدیل شده و نسل های آتی دانشگاه ها به سمت میان رشته ای شدن پیش خواهند رفت. در این میان مطالعات نظام مند آینده ها یا آینده پژوهی نیز مورد توجه دانشگاهیان در رشته های مختلف قرار گرفته است. در این مقاله به منظور بررسی جایگاه مطالعات آینده پژوهانه در حوزه های دانشی گوناگون و با استفاده از روش فراتحلیل کیفی، به بررسی اندازه و پراکندگی ورود حوزه های دانشگاهی مختلف به بحث آینده پژوهی پرداخته شده است. بدین جهت در مجموع 737 مقاله علمی، که توسط دانشگاهیان رشته های مختلف و با محوریت آینده پژوهی در ایران به چاپ رسیده اند، جمع آوری و در 19 حوزه کلی و 350 حوزه فرعی دسته بندی شدند. این دسته بندی ملاک فراتحلیل موضوعی مقالات در زمینه آینده پژوهی است که نشان می دهد در حوزه های برنامه ریزی جغرافیایی، «امنیت» و «آینده نگاری سازمانی» به ترتیب بیشترین میزان فعالیت و در حوزه های ورزش، «مطالعات زنان» و «آینده حرفه»، کمترین میزان فعالیت در زمینه آینده پژوهی را داشته اند. نتایج این مقاله تراز خوبی برای مشخص کردن خلأ های پژوهشی در زمینه آینده پژوهی است و همچنین نقاط ضعف فعالیت های میان رشته ای در این حوزه را آشکار می سازد.

سیمره یکی از شهرهای مهم غرب ایران در سده های آغازین اسلامی است که از اواخر دوره قاجار تاکنون از زوایایی مخلتف مورد مطالعه قرار گرفته است. نوشتار حاضر به بررسی و نقد یکی ا ز جدیدترین مقاله های منتشر شده در مورد این شهر می پردازد؛ این مقاله باعنوان «نگاهی به حیات اجتماعی شهر باستانی سیمره از شکل گیری تا فروپاشی» به قلم «محسن سعادتی» و «حسین ناصری صومعه» در مجله پژوهش های باستان شناسی ایران شماره 22، دوره نهم، پاییز 1398 منتشر شده است. ارزیابی نقادانه ی مقاله نشان می دهد علی رغم نقاط قوتی که دارد اما از نظر شکلی و محتوایی دارای کاستی ها و اشکالات جدی است؛ ایرادات محتوایی مقاله از دو جنبه قابل طرح است؛ نخست رعایت نکردن اصول اولیه تحقیق و دیگری ایرادات عدیده علمی است که باعث گردیده مقاله فاقد تحلیل ها و نتایج سنجیده ای از موضوع مورد بررسی باشد. علی رغم جدید بودن، مقاله هیچ یافته نو و حرف تازه ای ندارد و مطالب آن تکرار گزارش های پژوهشگران پیشین در مورد شهر سیمره است. در مورد زمان و دلیل انقراض شهر(که پرسش اصلی مقاله و محور شکل گیری آن بوده است) اطلاعات جدیدی ارائه نشده است، زمان و دلیل مطرح شده برای انقراض شهر همان فرضیه اشتباهی است که در پژوهش های پیشین آمده است.

اینکه هاینس هالم با چه رویکردی نصیریه را معرفی کرده و به چه میزان با منابع اصلی هماهنگ است، مسئله اصلی پژوهش حاضر به شمار می آید. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد تاریخی به تبیین و نقد دیدگاه های هاینس هالم درباره فرقه «نصیریه» از فرقه های انشعاب یافته شیعه می پردازد. هالم دیدگاه های خود درباره این فرقه را بیشتر در کتاب غنوصیان و مقاله نصیریه در دائره المعارف اسلام لیدن (2 EI ) بیان نموده که محور اصلی بررسی در این پژوهش است. هالم ضمن تلاش برای تبیین صحیح تاریخ نصیریه بر اساس منابع اسلامی و پیوند آنان با غالیان صدر اسلام، درصد معرفی شخصیت های برجسته فرقه، آموزه ها، آیین و اعیاد نصیری بر اساس اندیشه باطنیگری بوده و این مسئله را ماهیت عرفانی برای نصیریه معنا نموده که محل تأمل است. با توجه به اهمیت دائره المعارف اسلام (2 EI ) که از منابع مهم و مرجع مطالعاتی در مراکز علمی به شمار می آید و هم چنین مرجعیت علمی مؤلفان مقالات شیعی دائره المعارف، روشمندی پژوهش ها و دستاوردهای جدید مطالعات، بررسی آرای آنان باهدف دستیابی به نقاط قوت و ضعف، اصلاح دیدگاه ها و معرفی مناسب تر فرقه های شیعه، ضروری به نظر می رسد و این پژوهش نیز عهده دار بخشی از این مهم است.