الاهیات قرآنی

نصر حامد ابوزید از جمله اندیشمندان و قرآن پژوهان معاصری است که آراء و اندیشه های وی درباره مؤلفه های مربوط به قرآن کریم مناقشه برانگیز، قابل تأمل و بحث برانگیز است؛ همین مسأله باعث شده است تا بسیاری از اندیشمندان حوزه علوم اسلامی با دید انتقادی به نظریات ایشان نگریسته و در مقام رد و جواب به آن ها قلم فرسایی نمایند. نظر وی در باب چیستی و چگونگی وحی قرآن کریم بر پیامبر اکرم(ص) از جمله این موارد بحث برانگیز است. در مقاله پیش رو ضمن بازشناسی مفهوم وحی، دیدگاه نصر حامد ابوزید را در این زمینه توضیح و تبیین نموده و پس از آن با استفاده از روش تحلیلی آن را مورد بررسی انتقادی قرار داده و در پایان به این مهم اشاره شده است که این دیدگاه با نص صریح آیات قرآن کریم و احادیث وارده از ناحیه ائمه معصومین(ع) مطابقت ندارد.

از منظر دین مبین اسلام، انسان موجودی مرکب از روح و جسم و دارای نیروی ادراکی فوق العاده ای به نام «عقل» است. خالق انسان از آغاز آفرینش در تأمین نیازهای او، هم عقل را در خلقت او قرار داد و هم «دین» را از طریق انبیاء بر بشریت عرضه فرمود. رابطه میان این دو همواره مورد توجه متفکران بوده، گروهی به تناقض میان آن دو و گروهی به هماهنگی آن دو رای داده اند و گروهی با حرمت نهادن بر یکی، دیگری را مورد بی مهری قرار داده است. این مقاله که به روش کتابخانه ای تحلیلی نگارش یافته، در صدد پاسخ به این مسأله اساسی است: عقل و دین از منظر تعالیم وحیانی اسلام چه رابطه ای با یکدیگر دارند؟ بررسی منابع دینی نشان می دهد اساساً عقل و دین بایکدیگر تعارضی ندارند؛ بلکه عمیقاً در سازواری و سازگاری ذاتی با یکدیگر قرار دارند و رفع منطقی نیازهای بشری به آن وابسته است؛ نه عقل در برابر دین ایستاده و نه دین مقابل عقل جبهه گرفته. وحی و عقل از حجّت های الاهی و از منابع معرفت انسانی اند و مکمّل هم؛ و این رابطه هماهنگ بین آن دو در تمام آموزه های دین اسلام مشاهده می شود. عدم توجه به رابطه بین عقل و دین محرومیت انسان را از این دو حجت الاهی در پی خواهد داشت.

این پژوهش بر آن است تا معنای واژه لعن را از دیدگاه لغت شناسان و مفسران بررسی نماید. در این پژوهش ضمن بررسی معنای لغوی لعن از دیدگاه لغت شناسان و مفسران، به بازشناسی مفهوم واژه لعن با واژه های هم نشین و جانشین در آیات به کار رفته می پردازد. از جمله نتایج مهم این تحقیق آشکار شدن معانی و مصادیق متعدد این واژه در قرآن کریم و ارتباط نزدیک آن با عذاب و مصادیق عذاب و ارتباط تنگاتنگ آن با افراد موصوف به صفت کفر، شرک، نفاق است. در این مقاله قرابت معنایی این واژه، با معنای واژه هایی مانند عذاب و ارتباط نزدیک لعن با مفاهیم «بهله» و «رجیم» نیز آشکار می شود.

یکی از مباحث مهم در حوزه تفسیر قرآن «مبانی تفسیر» است که هر مفسر قبل از تفسیر باید موضع خود را نسبت به آن مشخص نماید. از آنجا که بسیاری از اختلافات تفسیری ناشی از اختلاف در مبانی تفسیر است. عنایت عالمانه به آن، از ضرورت برخوردار است. از طرف دیگر، علم اصول فقه به عنوان دانشی روشمند موجب پویایی فقه گردیده و می تواند در تفسیر و به خصوص حوزه مبانی تفسیر نقش آفرین باشد. سوال اصلی این پژوهش آن است که کدام دسته از «مباحث مقدماتی اصول فقه» در حوزه «مبانی تفسیر» مستقیم یا غیر مستقیم ایفای نقش نموده، و کیفیت این تأثیر چگونه است؟ پژوهش حاضر با روش کتابخانه ای- تحلیلی صورت پذیرفته است. در این بررسی مشخص شد که از جمله مبانی تفسیر که به وسیله اصول فقه مدلل و موجه می شود عبارتند از: مباحث حجیت، امکان و جواز تفسیر، معرفت بخشی و واقع گرایی قرآن، وابستگی معنا به متن و قصد مؤلف.

از تعالیم روح بخش دین مبین اسلام وادیان آسمانی دیگر (مسحیت و یهودیت) چنین برداشت می شود که هرگز با فردگرایی و بی توجهی به دیگران موافق و همراه نبوده و محیط مساعد اجتماع را، شرط لازم برای دست یابی به کمال دانسته است. این شرط میسر نمی شود جز در لوای خصیصه مهم همدلی و همزبانی و آن هم برمبنای اصول اعتقادی، بنیادی و اخلاقی. این تحقیق تحت عنوان «مبانی کلامی و اخلاقی همدلی و همزبانی از نگاه آموزه های قرآن کریم و عهدین» و با هدف بررسی مبانی کلامی و اخلاقی آن انجام گرفته است. سوال اصلی تحقیق این است که مبانی نزدیک یا مشترک کلامی و اخلاقی همدلی و همزبانی در قرآن و عهدین کدامند؟ روش تحقیق در این مقاله کتابخانه ای تحلیلی است. بررسی منابع اصلی و مرتبط با مساله تحقیق نشان می دهد که از جمله مهم ترین مبانی کلامی در قرآن کریم و عهدین عبارتند از: ایمان گرایی، خدامحوری، وحدت در عقیده و هدف، رهبری واحد، تفاهم بیانی و زبانی. و از مهم ترین مبانی اخلاقی می توان به: نیت خیر، تقوا، حسن خلق، احساس مسئولیت، نوع دوستی، و سرانجام عدالت محوری و انصاف اشاره کرد.

دعا و مناجات، رازگویی بنده و بیان عجز و نیاز او به پیشگاه خداوند است و مهم ترین و برترین عمل به منظور ایجاد و حفظ ارتباط روحی و معنوی انسان با خداوند است. در این میان دعای ابوحمزه ثمالی یکی از ادعیه ارزشمندی است که آن حضرت به ابوحمزه ثمالی، یکی از اصحاب خاص خویش و از راویان حدیث و فقهای بزرگ کوفه تعلیم داده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی به بررسی سبک شناسانه این دعای شریف می پردازد و آن را درسه سطح: آوایی، نحوی و معنایی بررسی می کند و از این رهگذر گوشه هایی از لطایف، دقایق و رموز هنری و ویژگی های زیباشناختی این دعای شریف را آشکار می سازد. در این دعا ایشان از سطح آوایی برای خلق موسیقی وتأثیرگذاری بیش تر کلام بهره گرفته است و در سطح نحوی، برای انتقال هرچه بهتر ومؤثّرتر مفاهیم و با دقت در اسلوب بیان، از جمله هایی با ساختار مختلف بهره برده و لفظ و معنا را هماهنگ نموده است و در سطح معنایی، با تکیه بر علم بیان و به کارگیری انواع تشبیه، استعاره، مجاز لفظ را در خدمت معنای مورد نظر قرار داده است و در کنار القای مفاهیم به جنبه ادبی و زیبایی شناختی نیز توجه داشته است وهمه سطوح فوق حول محور کلی دعا یعنی توحید می چرخند.

در قرآن و روایات روش های تربیتی فراوانی از جمله: نصیحت و ارشاد، تشویق و ترهیب، قصه پردازی و... بیان شده است؛ این پژوهش در پی کشف و اثبات یکی دیگر از روش های تربیتی در قرآن تحت عنوان «القاء و تلقین» است. اصلی کارآمد که به شکل نامحسوسی تحت الشعاع روش های دیگر از آموزه های والای تعلیمی تربیتی قرآن قرار گرفته است. در این بررسی با استناد به گونه های مختلفی از آیات، میزان به کارگیری این روش در قرآن و کارآیی آن در زندگی انسان ها تبیین شده است؛ روش تحقیق در این نوشتار توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و اسنادی است. در این راستا تلقین کنندگان ذیل چهار عنوان (خداوند، انسان، ملائکه، جن، شیطان) دسته بندی شده اند. نتیجه مطالعات ضرورت وجود القاء و تلقین را به عنوان روشی کارآمد در حوزه تعلیم و تربیت -در قرآن و روایات اثبات نموده است.