حسنا

توجه به مبانی تفسیر از مسائل مهم در تفسیر قرآن است و نقش مهمی در موجودیت و روش تفسیر و میزان صحت آن دارد. یکی از مبانی مهم تفسیر قرآن که به دلیل فاصله گرفتن از زمان نزول برای مفسر مطرح است و مفسر باید قبل از تفسیر قرآن موضع خود را درباره آن مشخص کند، فاصله فرهنگی بین فرهنگ عصر نزول قرآن و فرهنگ مفسر است. فاصله فرهنگی به معنای تعلق متن و مفسر به فرهنگ خاصی در بستر زمان است. در پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی- تحلیلی به این مسئله پرداخته شد و نتیجه آنکه با توجه به ذاتی نبودن پیوند لفظ و معنا و تغییر فرهنگ در بستر زمان، توجه به فاصله فرهنگی در به دست آوردن معنای موضوع له و به تبع آن در کشف مراد جدی مولف نقش دارد و عدم توجه به آن مانع فهم متن است. با پذیرش این اصل به عنوان مبنای تفسیری قواعدی از قبیل توجه به فضای نزول، جو نزول و سبب نزول، عدم دخالت پیش فرض ها در تفسیر، توجه به نظام معنایی قرآن در تفسیر به دست می آید.

«رسول» و «نبیّ» از واژگان کلیدی و پربسامد قرآن اند که در آیات کریمه گاه در کنار هم و گاه جداگانه به کار رفته اند. اینکه این دو واژه مترادف اند یا معنایی متفاوت دارند؟ دیدگاه های گوناگونی در میان مفسّران مطرح شده است. از جمله آنها نظریّه تفسیری اهل بیت علیهم السلام است که با برخورداری از پشتوانه زبان شناختی و نگاه واقع گرایانه، معنای بدیع و متمایزی را درباره این دو واژه قرآنی ارائه نموده است. در تفسیر روایی اهل بیت علیهم السلام مفهوم «نبیّ» و «رسول» اخصّ از معنای لغوی و رابطه آن دو واژه، «عامّ» و «خاصّ» مطلق است. در نظریه تفسیری عترت، نبوّت تقدّم رتبی بر رسالت و از جهت شرافت، بعد از جایگاه رسالت قرار دارد. ثمره تفسیری این نظریه آن است که واژه «نبیّ» در آیاتی که قرینه ای بر مأموریت پیام رسانی وی ذکر نشده، متفاوت با «رسول» معنا می شود. پژوهش لغوی و نسبت سنجی «رسول» و «نبیّ» پیش نیاز فهم دیدگاه تفسیری اهل بیت علیهم السلام درباره این دو واژه است که این نوشتار به واکاوی آن می پردازد.

توقیفی و اجتهادی بودن چینش آیات در سوره های قرآن از دیرینه ترین اختلاف های پژوهشگران علوم قرآنی است. حال آنکه با واکاوی دقیق در دلایل قرآنی، روایی و عقلی اثبات می شود که همه آیات قرآن به صورت توقیفی تنظیم شده اند. هرچند قائلان به اجتهادی بودن چینش آیات، تنظیم تعداد اندکی از آیات را حاصل اجتهاد صحابه می دانند؛ با این حال برخی آیات قرآن را مؤید این اجتهاد ذکر می کنند. از نظر آنها، سوره ممتنحه برجسته ترین شاهد محسوب می شود، چرا که ترتیب نزول آیات این سوره مغایر با توقیفی بودن چینش آیاتش است. در این پژوهش به شیوه توصیف و تحلیل محتوا به استخراج عناصر انسجام متنی و محتوایی، جهت اثبات پیوستگی آیات سوره ممتحنه پرداخته می شود. با بهره گیری از نظریه انسجام هلیدی و حسن که بر روابط جمله های متن و ارتباط منطقی کلمه ها و عبارات تأکید دارند، میزان پیوستگی و متنیّت سوره ممتحنه مورد ارزیابی قرار می گیرد. در این میان، بازشماری عناصر متنی و محتوایی سوره، افزون بر اثبات وحدت موضوعی و تناسب آغاز و انجام آن، اجتهادی نبودن جایگاه آیات سوره را روشن می سازد. چنان که سراسر سوره حول محور احکام تولّی و تبرّی و نهی از دوستی مسلمانان با کافران می چرخد. به لحاظ تاریخ گذاری نیز به احتمال فراوان، سوره ممتحنه پس از سوره احزاب، در اواخر سال ششم تا پیش از فتح مکه در سال هشتم هجری نازل شده است. بر این اساس تفاوتی در ترتیب نزول آیاتش وجود ندارد.

بنابر گزارش دانشمندان علوم قرآنی، امام علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله و فراغت از تدفین آن یگانه تاریخ، چون از مردم دلسرد گشت، به جمع قرآن دست یازید. عده ای تلاش امام را مخالفت ایشان با خلافت ابوبکر ندانسته، سعی نموده اند بین آن، این گونه ارتباط برقرار نمایند که علت تأخیر امام از بیعت ناخرسندی ایشان نبوده است، بلکه اشتغال به جمع قرآن و عمل به وصیت پیامبر صلی الله علیه وآله را عامل آن دانسته، وکوشیده اند-این ارتباط را- در برخی از روایات ابن سیرین به خود امام منسوب نمایند. مقاله حاضر به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تطبیقی روایت جمع قرآن پرداخته است، پس از بررسی سندی و محتوایی روایت ابن سیرین به این نتیجه دست یافته است که حدیث دارای ارسال درسند است به گونه ای که راوی آن – عکرمه- در دشمنی با علی علیه السلام شهره آفاق است. افزون بر این- ضمن عدم انسجام و مخالفت با سایر روایات- احتمال تحریف و جعل در آن بسیار است.

پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن کریم، فرمان ابلاغ دریافت کرد؛ اما در این مسئولیت چه میزان نقش ایفا کرده است. آیا در فرآیند ابلاغ به تبیین محصول وحی پرداخته و اگر به تبیین دست زده به چه میزان و کیفیتی بوده است؟ رویکرد قرآن به نقش پیامبر در ابلاغ وحی دوگونه است: الف)دلالت آیات بر انحصار نقش پیامبر در ابلاغ وحی؛ ب)دلالت آیات برکیفیت نقش داری پیامبر و کمیت آن. آنچه باعث می شود پیامبر دستاورد وحی را به مردم برساند و در راه رساندن آن، همه مرارت ها را به جان بخرد ایمان کامل او به منبع وحی و نتیجه آن است. او این دستاورد را با کمال صحت و سلامت روحی و جسمی، بدون کم و کاست یا افزودن در زمان معین به مخاطبان ابلاغ می کند و در مرحله پایانی به تبیین و تفسیر آن می پردازد. نوشتار حاضرکیفیت و کمیت نقش های پیش گفته را با بهره گیری از آیات قرآن و به روش توصیفی-تحلیلی هم چنین با استفاده از دیدگاه اندیشمندان فریقین تبیین کرده است.

واژه «کوثر» بخشی از آیه قرآنی است که در سوره مبارکه کوثر به کار رفته و مجال شناخت این واژه با توجه به شرایط ویژه آن، معرکه نظرات و تقابل آرای فریقین شده است. پژوهش پیش رو با بهره گی ری از روش توصیفی- تحلیلی و با راهبرد جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای تلاشی روشمند برای کشف و تبیین مصداق «کوثر» از منظر فریقین است. یافته های تحقیق نشان می دهد هرچند در منابع تفسیری و روایی فریقین مصداق های فراوانی برای کوثر ذکر شده است، ولی در مصادیقی همچون: نهری در بهشت، حوضی در بهشت، خیر کثیر، جمع بین اقوال، فاطمه زهرا سلام الله علیها، همه نعمت های ظاهری و باطنی اشتراک و در دو مصداق: کتاب و عترت و وحی و نبوت افتراق دارد. نتیجه تحقیق با عنایت به بررسی تطبیقی نظریات اندیشمندان فریقین نشان می دهد که مصداق اصلی کوثر، فاطمه زهرا سلام الله علیها است که در گستره تاریخ تاکنون منبع خیر کثیر شده است.