علوم انسانی (دانشگاه الزهرا)

مقاله حاضر تحت عنوان (ساختار نهاد وقف در عصر صفوی)، بر اساس روش کتابخانه ای و اسناد تدوین شده است و از آن جا که شناخت دقیق نهاد وقف می‌تواند به شناخت دقیق تر کارکردهای آن منجر شود، چنین پژوهشی لازم به نظر می‌آید. در این پژوهش پیشینه این نهاد، اجزای تشکیل دهنده و نحوه اداره آن در دوره صفوی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و نشان داده شده است که این نهاد از دوره های قبل وجود داشته، در این دوره با تغییر برخی کارکردها؛ که ناشی از رسمیت یافتن آئین تشیع در ایران بود، به کار خود ادامه داده است و در اثر سیاست های مذهبی خاندان صفوی بر دایره فعالیت های آن و در نتیجه بر اهمیت و قدرت آن افزوده شده است.

در محافل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و فرهنگی جهان همواره به عظمت جهان اسلام و کشورهای اسلامی تأکید می شود،‌زیرا این بعد عظیم اجتماعی و اقتصادی که حدود 22 درصد جمعیت دنیا و 25 درصد کشورهای جهان را در 19 درصد خشکی های کره زمین تشکیل می دهد، در صحنه های جهانی نقش عمده و پایگاه بسیار مستحکمی را دارا می‌باشد. مسلما مطالعه، تحلیل موقعیت های اجتماعی، ایدئولوژی و اقتصادی این جامعه و سیمای آینده آن از نظر ما بسیار حائز اهمیت است.از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران این کشور را به عنوان یکی از مهمترین نقاط عظمت جهان اسلام در قرن 20 مطرح کرده است. از این رو روابط چند جانبه و متقابل جمهوری اسلامی ایران با سایر سرزمین ها و ملل اسلامی یکی از سیاست های مهم آن به شمار می‌رود. بنابراین برای آشنایی با سرزمین ها، کشورها به ویژه جمعیت اسلامی و نحوه ضروری به نظر می رسد در این مقاله سعی شده است این مطالب به طور بسیار فشرده و مختصر در قالب 8 ناحیه و 49 کشور اسلامی و سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا مورد بحث و ارزیابی قرار گیرد

حکومت جوان و نیرومند مغول در آغاز راه جهان گشایی مبهوت چشم نوازیهای سرزمین های آباد و مراکز مدنی دور دست آسیای غربی و حوزه مدیترانه گردید. تسلط بر فلات ایران، بین النهرین (عراق کنونی) شامات و مصر از جمله مهم ترین اهداف مغولان در غرب بود. اگر چه در نخستین تهاجم های ویرانگر مغول به سوی آسیای مرکزی و ایران و تکاپوهای بعدی پیشرفت های نظامی مغول در ایران و بین النهرین تثبیت نگردید و فتح شامات و مصر نیز محقق نشد، امّا در مهم ترین اقدام نظامی امپراطوری مغول جهت تحکیم فتوحات غربی پس از سرکوب کانون های مقاومت در ایران و بین النهرین، ادامه پیشروی ها تا شامات و مصر نیز محقق نشد، امّا در مهمترین اقدام نظامی امپراطوری مغول جهت تحکیم فتوحات غربی پس از سرکوب کانون های مقاومت در ایران و بین النهرین، ادامه پیشروی ها تا شامات و مصر و تسلط بر حوزه مدیترانه در زمره برنامه های اصلی مأموریت هلاکو به سوی غرب قرار گرفت. اگر چه در دوران فرمانروایی ایلخانان بر ایران، پیگیری اهداف نظامی در غرب، به سبب پاره ای تحولات درونی امپراطوری پهناور مغول و تغییرات داخلی نظام سیاسی ایلخانی، چشم اندازهای متفاوتی یافت، امّا همواره دست یابی بر شامات و مصر از دغدغه های اصلی حکومت ایلخانی و اشراف ایلی مغول بود. تجزیه سیاسی امپراطوری مغول، تشکیل حکومت مقتدر ممالیک در مصر و تجدید نهد خلافت عباسی در قاهره از جمله عوامل مهم در تغییر شرایط تاریخی در پایان دوره نخست حکومت ایلخانی بود که علاوه بر اهمیت در مناسبات خارجی، در پاره ای تغییرات درونی حکومت ایلخانی نیز قابل تأمل است. بدین روی مناسبات با مصر به عنوان عرصه ای در روابط خارجی ایلخانان به سبب پیوند ویژه با تحولات داخلی حکومت ایلخانی باید با تأمل بر پاره ای رویکردهای اساسی مورد مطالعه و ارزیابی قرار گیرد. این مقاله به سبب شرایط و پاره ای ویژگی های دوران ایلخانی به خصوص بروز جدّی تأثیر گذاری های متقابل عوامل خارجی و داخلی در دوران سلطنت احمد تگودار (683-681 هـ) به رویکردهای اساسی در مناسبات ایلخانان و مصر، به ویژه در دوره مورد نظر بر پایه منابع موجود، خصوصا مکاتبات فی ما بین ایلخان مسلمان و سلطان مملوک می پردازد.

بهره وری، این واژه یا مقوله پرراز و رمز، هر طور و به هر زبانی که تعریف شود، آینه روشنی است که شایستگی ها و شادابی ها و پویش ها، منش ها و بینش ها، و رشادت ها و همت ها را می نمایند …. هر چند بهره وری بعدهای مختلف و فراوان دارد امّا تعریف رایج بهره وری به آئینه بی قواره ای می ماند که همه شکوه و جلال این مقوله پر معنا را در بعد اقتصادی آن خلاصه می‌کند. البته، انتظار دیگری هم نیست؛ چرا که این تعریف از جایی آمده است که زبان منفعت اقتصادی را نمی شناسد و جز با این زبان ابتردیالوگ نمی کند. متأسفانه این تعریف تأثیرات ناقص زیادی را هم در جوامع داشته است، بگونه ای که در این تیپ جوامع، بهره وری را صرفا در مسائل اقتصادی و مراکز صنعتی و تولیدی قابل اجراء یا عملی می دانند.در حالی که در فرهنگ متعارف، بهره وری، گزینش و پرداختن به کارهای مهم را به معنای اثر بخشی گرفته اند و می گویند که بهره وری، تلفیقی از کارآیی و اثر بخشی است. با این وجه حرکت بهره وری در تمامی زمینه های اجتماعی، اقتصادی و غیره ریشه می دواند و باعث اصلاح بهره مندی درست،‌یا بهره وری جامع و کامل تمامی امور می‌شود به همین دلیل در کشورمان مشاهده می‌گردد که در یکی از زمینه هائی که حرکت بهره وری در آن حوزه به خوبی مورد انجام نگرفته است، در زمینه علوم باستانی یا حوزه مواریث فرهنگی می‌باشد. زمینه و بستری که سایر کشورها، موفقیت های چشمگیری در آن راستا داشته و دارند. در این مقاله نیز تلاش می‌شود برای اولین بار به طور عملی به این مسأله پرداخته شود تا مورد توجّه جامعه، دست اندرکاران و مسئولین مربوطه قرار گیرد.

از زمان های قدیم، نوشته های خطی تنها وسیله تزئینی شمرده می شد و از تصاویر خبری نبود و از آنها به عنوان منابع تاریخی قدیمی استفاده می گردید. با آمدن اسلام، قرآن که حامل سخنان خداوندی می‌باشد به عنوان موضوعی ارزشمند و با مفاهیم عالی به استخدام هنرمندان خطاط و کتیبه نگار در آمد و هنرمندان با استفاده از هنر خط به تزئین اماکن مقدسی چون مسجد، امامزاده، خانقاه و مدارس مذهبی پرداختند. هنرمندان مسلمان نه تنها از قرآن برای تزئین اماکن مقدسه استفاده می نمودند، بلکه از آیات ملکوتی قرآن برای تزئین اشیاء روزمره و ظروفی چون بشقاب، کاسه، چراغها و پایه شمعدان های ساخته شده از فلز، مرمر، سنگ و چوب و هم چنین پارچه، استفاده کردند. صرف نظر از جنبه زیبایی و تزئینی، این خط ها حضور خداوند را در هر جا از جمله مسجد، مدرسه، خانقاه، امامزاده برای مسلمانان تداعی می کرده است و حتی مسلمانان خداوند را هنگام خوردن و آشامیدن ستایش می کنند زیرا بشقاب ها و کاسه های شان با کلمات خداوندی تزئین شده است. بنابراین هنرمند مسلمان همیشه سعی داشته است با استفاده از این خطوط حضور خداوند، ایمان به وجود او، انعکاسات معنوی سخنان اولیای خدا و ادعیه را در همه جا برای مسلمانان تداعی کند. به طور کلّی هنرمندان مسلمان همواره کوشیده اند تا آثارشان از نظر شکل، تزئینات و رنگ بیشترین همگامی و تفاهیم را با نیازهای روحی و جسمی انسان داشته و از این طریق محلی آرام، دلپذیر و زیبا را برای انسان ها فراهم آورند و چنین است که مسلمانان وقتی پا به درون مسجد یا اماکن مقدسه می گذارند کلمات خداوندی نوشته شده بر در و دیوار مسجد آنها را به عبادت خداوند دعوت می‌کند و در حقیقت این کلمات و آیات خداوندی حضور خداوند را که با پدیدار شدن لطافت و زیبایی روح به دست می‌آید تداعی می کنند. در این مقاله این موضوع و سه شعبه مهم کتیبه های مذهبی شامل: 1. کتیبه های قرآنی 2. کتیبه ها با مضامین دعا 3. کتیبه ها با مضامین حدیث در زمان تیموریان و صفویان بررسی شده است.

در این مقاله حرکت دورانی، مارپیچ و اسلیمی از نظر علمی و زیبایی شناسی، تاریخی و نمد شناسی مورد بررسی قرار گرفته است.در این بررسی با استفاده از روش آرشیوی و مشاهده ای منشع و مفاهیم نمادین و هنری اسلیمی توصیف شده است. از مطالعات انجام شده چنین بر می‌آید که : ماهیت حرکت دورانی، به ویژه مارپیچ با تعاریف شاخص زیبایی و در نهایت با کیفیت های مطرح در مبانی هنرهای تجسمی از جمله تعادل، توازن ریتم و … تطابق دارد. نگاه مارپیچ، به ویژه در اسلام و مسیحیت نماد تزئینی مقدسی است. تکرار این نماد مفهوم رهایی از عالم اسفل را ذکر می‌کند و نوع وحدت و اشتراک بیان هنری، بیان هنرهای اسلامی و هنر مسیحی را می نمایاند.

شناسایی زنجیره های اصلی مؤثر در تاریخ نگاری اسلامی قبل از ابن اسحاق در فهم دقیق تر تاریخ اسلام و اعتبار اقوال و اخبار منعکس در منابع قرون اوّلیه اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. معمولاً برای توضیح تحولات تاریخ نگاری اسلامی در این دوره از مکتب های تاریخ نگاری در جهان اسلام می گویند و آن را به مکتب عراق، حجاز، شام و یمن تقسیم می کنند. در این مقاله، اصل این رویکرد به چالش گرفته شده است. نگارنده بر آن است که جهت فهم دقیق تر تحولات تاریخ اسلام در دوره مورد بحث و تا دو قرن پس از آن، باید منظری دیگر را مبنای بررسی و تحقیق قرار داد. تداخل مختصات مکاتب تاریخ نگاری به حدی است که عملا انطباق مصداق بر مکتب را غیر ممکن می کند؛ در عین حال تصویر روشنی از تحولات تاریخ نگاری اسلامی نمی‌تواند ارائه کند. نظریه مطرح شده در این مقاله این است که مناسب ترین دسته بندی رویکردهای تاریخ نگاری اسلامی در قرون نخستین توجّه به علایق خاندانی و رسوبات اندیشه دینی نومسلمان است.

فعالیت اسماعیلیان نزاری در ایران با قیام حسن صباح و فتح الموت آغاز گردید. در زمان حسن بن محمّد معروف به حسن علی ذکره السلام (چهارمین امام نزاری) با اعلام نظریه قیامت از سوی او تحولی بزرگ در عقاید و تاریخ اسماعیلیه بوجود آورد. او با ارائه این نظریه اعلام نمود قیامت آغاز و شریعت باطل شده است. او معتقد بود زمان مرزی ندارد و رستاخیز را باید از راه تفکر بر اساس مشاهده دریافت کرد و از آنجا که بار طاعت ها در بهشت از دوش مردم برداشته می‌شود عمل به فرایض دیگر الزامی ندارد. حسن دوّم یک سال و نیم پس از عید قیامت به قتل رسید. پس از او نورالدین محمّد دوّم و پس از وی حسن سوّم مشهور به جلال الدین حسن نومسلمان جانشین وی گردید. او با خطا دانستن اندیشه های پدر به افکار عقاید آباء و اجداد خویش پرداخت و با پشت کردن به اعتقادات اسماعیلی به مذهب تسنن درآمد. در این مقاله بر آنیم علل و انگیزه ها و چگونگی این اقدام را از سوی جلال الدین حسن نومسلمان و تحولات جامعه اسماعیلی در زمان جانشین وی علاء الدین محمّد مورد بررسی قرار دهیم.

مغولان سی سال پس از تشکیل حکومت ایلخانان در ایران با بحران اقتصادی رو به رو شدند. کارگزاران حکومتی برای رهایی از این بحران از مردم خواستند تا سکه های زر و سیم خود را که وسیله داد و ستد بود، به عوامل حکومتی تحویل دهند و به جای آنها "چاو" - پول کاغذی- دریافت دارند. این تحقیق بر آن است تا علل اصلی پیدایش بحران اقتصادی را در زمان گیخاتو (690-694 هجری) جست و جو کند. برخی از صاحب نظران معتقدند که نحوه عملکرد گیخاتو و اسراف و تبذیر و بذل و بخشش های بی اندازه او و همچنین مرگ و میر احشام بر اثر بروز یکباره سرمای شدید موجب چنین بحرانی گردید. این مقاله ضمن اینکه عوامل را به کلّی مردود نمی داند، بر این باور است که انتشار "چاو" و مقاومت مردم شهر تبریز در برابر آن به گونه ای که عاقب حکومت ایلخانی را وادار به عقب نشینی کرد، از ریشه های عمیق سیاسی و اجتماعی این بحران حکایت دارد. "چاو" نمادی است که با بررسی ریشه های تاریخی آن می توان به چالش های متعدد مناسبات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و دینی و فرهنگی مغولان و مردم از بدو تهاجم آنها به ایران پی برد. اتخاذ راهبردهای غیر عقلانی و ناسنجیده در سیاست دینی و فرهنگ از سوی ایلخانان نخستین، به عنوان اصلی ترین عامل در بروز بحران مشروعیت حکومتی و در پی آن بروز بحران اقتصادی نقش داشته است.