درخت حوزه‌های تخصصی

دیری است درباره محل شهادت امام حسین ×   مقتلی زبان زد میان عوام شده که به گودال یا «گودال قتلگاه» شهرت یافته است. چنان چه منابع تاریخی و حدیثی متقدم و معتبر شهادت داده اند، شهادت امام حسین × در مکانی غیر از آنچه امروزه در لسان عموم جای گرفته اتفاق افتاده است. بی گمان اعتقاد به چنین امری لوازماتی را به دنبال خواهد داشت و به نظر می رسد یکی از این لوازمات بُعد عاطفه است که منابع و مقاتل متأخر آن را به این عصر به ارمغان آورده اند. اختلاف تعابیر، وجود لغات غریب در روایات و پرداختن به احادیث ضعیف را می توان از جمله عواملی دانست که سبب شده چنین تعبیری وارد حوزه عاشورا شود و به تبع، منشأ اعتقادی بی پایه در میان عوام گردد.

حرکت اصلاحى امام حسین(ع) و نسبت میان تکلیف و نتیجه اصلاح‏طلبى، گرایش معتدلانه میان حرکت «انقلابى» و«محافظه کارانه» است که در مقام نفى هر یک از دو گرایشاصالت وظیفه و اصالت نتیجه و درصدد جمع میان آن دومى‏باشد، بدین معنا که توجه به هر یک از آنها نباید سبب غفلتاز دیگرى شود و با ملاحظه نتیجه و مصالح، تکالیف ازانعطاف‏پذیرى لازم برخوردار باشند. نویسنده با توجه به سیره نبوى و نحوه نزول تکالیف، معتقداست که از نگاه اسلامى، سیره اصلاحى رسول اکرم و قرآن و نیزسیره سایر معصومان جمع بین اصالت وظیفه و نتیجه است. و اگرچه معصومان به مبارزه قهرآمیز و جنگ اقدام مى‏کردند، امااصل، چه در محتواى پیام و چه در شیوه اصلاحى آنها، به‏کارگیرىکلام و رعایت تدریج در اقدام عملى بوده است ولى چون آنانافراد محافظه کار و بى‏مسئولیتى نبودند، در شرایط ضرورى ودفاعى دست به شمشیر برده و از کشتن و کشته شدن نیز دورىنمى‏کردند. امام حسین(ع) نیز به عنوان یک مصلح دینى به دنبالوحدت‏بخشى بین وظیفه و نتیجه بود که این امر با توجه بهمطالب ذیل قابل اثبات است: سیره حضرت در امر به معروف و|160|نهى از منکر که با محاسبه، تدریج و عقلانیت و قرین به آثار و نتایج صورت مى‏گرفت؛ توجهبه عنصر زمان و مکان ؛ اقدامات متفاوت و بیانات مختلف از آغاز نهضت تا کربلا. نگاهى که نویسنده محترم به موضوع دارند، طبعاً نمى‏تواند نگاه همه کسانى باشد که بهبررسى و تحلیل حرکت امام حسین(ع) و اساساً موضوع اصلاح‏طلبى مى‏پردازند. با این همهنگاه ایشان مى‏تواند مورد توجه و حتى نقد قرار گیرد. نوشتار حاضر تحت عناوین زیر سامان یافته است: الف. مقدمه؛ ب. اشاره‏اى گذرا به مصلحان و شیوه‏هاى اصلاحى در قرآن؛ ج. نسبت میان تکلیف و نتیجه در نهضت حسینى؛ د. نتیجه‏گیرى.

در این نوشتار با بررسى واژه‏هاى به کار رفته در حادثه‏ى عاشورا و پى‏گیرى سابقه‏ى تاریخى آنها کوشش شده است‏بستر وقوع این حادثه و زمینه‏هاى آن شناسایى شود . با ره‏گیرى مفاهیم استفاده شده در این حادثه و بیان پیشینه‏ى تاریخى آنها مشخص مى‏شود، که حادثه‏ى کربلا صرفا یک حادثه‏ى نظامى نبوده و یک‏باره به وقوع نپیوسته است، بلکه به نحوى امتداد اختلافات و درگیرهاى گذشته است . تمایز افکار و عقاید دو طرف از خلال بررسى معناى نهفته در واژه‏هاى به‏کار رفته و روشن ساختن مراد کاربران آنها مشخص گردیده است . در این مقال با بررسى واژه‏هاى شیعه‏ى على، شیعه‏ى عثمان و دین على و دین عثمان نشان داده‏ایم که حادثه‏ى عاشورا نقطه‏ى عطفى براى تمایز شیعیان اعتقادى از دیگر گروه‏ها بوده است و با بررسى واژه‏هاى سنت و بدعت، و امام، وصى و ذریه به پشتوانه‏ى اعتقادى این دو جریان پرداخته و در ادامه با بررسى واژه‏هاى مربوط به فرمان‏بردارى، همچون: سمع، طاعت، خروج، عصیان و فتنه، به انحرافى که به نفع قدرتمندان در برداشت از این واژه‏ها راه یافته اشاره کرده‏ایم . در پایان با بررسى مفاهیمى هم‏چون: ذمه، ثار، نصر و صله‏ى رحم روشن کرده‏ایم که جامعه‏ى اسلامى پس از پیامبر به سوى ارزش‏هاى دوره‏ى جاهلى گام برداشته و این کلمات را نه در معناى تغییر یافته‏ى دوره‏ى اسلامى، بلکه در همان معناى سابق به کار برده است .