مرتضی شجاع

حضور قدرتهای فرامنطقه ای در خاورمیانه و آثار آن بر کیفیت نظم امنیتی منطقه یکی از مهمترین امور مورد علاقه پژوهشگران این منطقه بوده است. پس از جنگ جهانی دوم تاکنون آمریکا یکی از مهمترین بازیگران مداخله گر در منطقه بوده و نقش تعیین کننده ای در ساختار امنیتی آن داشته است. اخیراً واشنگتن نسبت به توسعه قلمرو ناتو در خاورمیانه از طریق پذیرش اعضای همکار و شریک اقدام نمود. پژوهش حاضر نشان می دهد که این رفتار راهبردی در چارچوب اهداف امنیتی ایالات متحده همچون افزایش دامنه نفوذ و سلطه در منطقه، شکل دهی نظم امنیتی دلخواه در منطقه، مقابله و مهار قدرت رو به رشد ایران، کمک به عادی سازی روابط اعراب و اسرائیل از طریق عضویت آنها در ناتو، تسریع روند اصلاحات در خاورمیانه، مقابله با تروریسم بنیادگرای اسلامی، امنیت ذخایر انرژی و خطوط انتقال آن، تامین امنیت دولتهای عرب غربگرا و ... صورت پذیرفت. این اقدام که از سوی اعراب و اسرائیل نیز مورد استقبال قرار گرفته است، در چشم انداز امنیت در خاورمیانه نقش تعیین کننده ای دارد و ناتو را به یکی از مهمترین بازیگران منطقه تبدیل خواهد کرد. اگرچه ناتو مقابله با تهدیدات بین المللی را سرلوحه کار خود قرار داده و از این نظر حضور ناتو در خاورمیانه در مهار تهدیدها آثار مثبتی دارد، اما با توجه به اینکه ناتو سازمانی غربگرا و در خدمت منافع امنیتی غرب است، می توان مدعی شد که حضور ناتو در خاورمیانه بر منافع امنیتی ایران آثار منفی خواهد داشت.

هدف این نوشتار تبیین مداخله روسیه در بحران سوریه از منظر ژئوپلیتیک است. مداخله مسکو در بحران سوریه هم زمان با آغاز بحران شکل گرفت. صرف نظر از مواضع ابتدایی دمیتری مدودیف، در دوره های دیگر، خط مشی روسیه در برابر آن بحران به نفع دولت اسد بود. حمایت مسکو از دولت سوریه در ابعاد نظامی، سیاسی، اقتصادی و رسانه ای انجام شد. مهم ترین بعد کمک روسیه در این بحران به ورود مستقیم واحدهای نیروی هوایی و دریایی روسیه در آن در اواخر تابستان 2015 باز می گشت. در تأثیر این کمک ها موازنه نیروها به سود ارتش و نیروهای امنیتی سوریه تغییر کرد و آن ها توانستند بخش شایان  توجهی از مناطق را از کنترل مخالفان و افراط گرایان خارج کنند. پرسش نوشتار این است که چرا روسیه در بحران سوریه مداخله کرد، در حالی که تا پیش از آن مسکو در هیچ یک از بحران های خارج از قلمرو اتحاد شوروی مداخله نکرده بود؟ فرضیه نوشتار این است که مجموعه ای از الزام های ژئوپلیتیکی موجب شد که روسیه در این بحران مداخله و از دولت اسد حمایت کند. برای سنجش این فرضیه از مدلی بهره گرفتیم که از سه مفهوم «ویژگی ژئوپلیتیکی»، «قلمروسازی ژئوپلیتیک»، «گذار ژئوپلیتیکی» گرفته شده است. موارد یادشده الزام های ژئوپلیتیک را در پی داشته است که روسیه را به مداخله در این بحران برانگیخت. این الزام ها، جلوگیری از تداوم عقب نشینی روسیه از غرب، مقابله با تروریسم، افراط گرایی و تجزیه طلبی، حفظ قلمرو نفوذ، حفظ توازن منطقه ای و حفظ ثبات منطقه ای هستند.

هدف نوشتار پیش رو، بررسی دلیل های مداخله روسیه در بحران سوریه است. پرسش نوشتار این است که چرا روسیه در بحران سوریه به نفع دولت این کشور مداخله کرد؟ فرضیه این است که نگرانی از تحدید قلمرو نفوذ در خاورمیانه موجب شد که روسیه در بحران سوریه به نفع دولت این کشور مداخله کند. برای تبیین، نوشتار از قلمروسازی ژئوپلیتیکی به عنوان چارچوب مفهومی بهره برده است. از سال 1991 تاکنون تحول های مناطق ژئوپلیتیکی، از جمله در خاورمیانه، بیشتر به ضرر روسیه رقم خورد؛ زیرا متحدان و دوستان آن در خاورمیانه یکی پس از دیگری سرنگون شدند. صدام در سال 2003 از قدرت برکنار شد. چندی بعد، اجرای طرح خاورمیانه بزرگ موجب شد که جایگاه حاکمان اقتدارگرا به خطر بیفتد. خیزش های عربی نیز این روند را تشدید کرد. بدین شکل، زمینه نفوذ روسیه به کمترین حالت رسید. در این خیزش ها دولت معمر قذافی در لیبی سرنگون شد و دولت بشار اسد در سوریه تا آستانه سرنگونی پیش رفت. سوریه که از دوره اتحاد شوروی بخشی از قلمرو نفوذ آن بود، آخرین نقطه حضور روسیه در خاورمیانه به شمار می رود. باور رهبران روسیه این بوده است که با سرنگونی اقتدارگراها در خاورمیانه که بیشتر از دوستان روسیه هستند، یا دولت های غرب گرا بر سر کار می آیند یا تندروها که هر دو شکل، علیه منافع روسیه در منطقه است. در صورتی که دولت بشار اسد نیز فرو می ریخت، روسیه در خاورمیانه به قدرتی حاشیه ای تبدیل می شد. در نتیجه، ضرورت حفظ قلمرو نفوذ در این کشور و خاورمیانه موجب شد که روسیه در بحران سوریه مداخله کند.

طی سال های اخیر ارتش روسیه برخی جنگ افزارهای نظامی خود را نوسازی کرد که از مهم ترین آنها، افزارهای انتقال کلاهک های هسته ای بوده است. در این زمینه برخی سلاح های پیشرفته و نو شامل موشک های قاره پیما و کروز، راکت های مافوق صوت و زیردریایی های هسته ای باسرنشین و بی سرنشین در اختیار نیروهای مسلح روسی قرار داده شدند. پرسش اصلی پژوهش این است که چرا روسیه به نوسازی وسایل انتقال کلاهک های هسته ای خود اقدام کرده است؟ در فرضیه بیان می شود که اقدام های امریکا و ناتو در استقرار سپر دفاع موشکی در اروپا موجب شد که روسیه انواع وسیله حمل و پرتاب کلاهک های اتمی خود را نوسازی کند. در پژوهش با رویکردی توصیفی - تبیینی، از روش تحلیل کیفی اسناد دولتی (مانند راهبرد امنیت ملی) و بیانات مقامات عالی رتبه روسیه، افزون بر بررسی دیدگاه های نظریه پردازان و کارشناسان داخلی و خارجی استفاده شده است. اقدام غرب در استقرار سامانه های دفاع موشکی از دید رهبران روسیه تهدیدی وجودی تلقی می شود و در نتیجه مهم ترین ابزار مؤثر مسکو در برابر تهدیدهای راهبردی غرب، اجرای برنامه نوسازی نظامی با هدف افزایش توانایی حمل و پرتاب کلاهک های اتمی برای بازدارندگی و نیز حفظ توانایی تلافی برای پاسخ به حمله اتمی غرب بوده است. نوآوری نظامی روسیه دربرگیرنده تولید موشک هایی است که سپرهای دفاع موشکی امریکا و ناتو قادر به رهگیری و انهدام آنها نباشند. استقرار این سامانه های تهاجمی بر توانایی بازدارندگی و دفاعی روسیه در برابر غرب افزوده است.

هدف از این پژوهش آن است که با روش توصیفی، مقایسه ای و تحلیلی، تحول در راهبردهای رسانه ای القاعده و داعش را بررسی کند. القاعده و داعش بیش از هر سازمان تروریستی دیگری در حوزه ی رسانه فعال بوده اند. به ویژه این مورد در اینترنت و شبکه های اجتماعی بیشتر بوده است. به رغم این که اقدامات دو سازمان، پراکنده و مقطعی به نظر می آید، اما یافته های پژوهش نشان می دهد که این دو در برنامه های رسانه ای خود از راهبردهای مشخصی پیروی می کنند. در این راهبرد، ابزارها و اهداف رسانه ای، جامعه ی مخاطبان هواداران و دشمنان و در نهایت امر تاکتیک های برقراری ارتباط با آنها مشخص بوده و با در نظر گرفتن برخی مقتضیات، ویژگی های ابزار رسانه ای و جامعه ی هدف انتخاب شده اند. افزون بر آن، وجود برخی روش های متفاوت تمایزاتی را در حوزه ی راهبرد رسانه ای آن دو پدید آورده است. هم چنین دو سازمان در محیط راهبردی خاورمیانه بعضاً اهداف رقابتی را دنبال می کنند، به طوری که این رقابت ها به محیط رسانه نیز کشیده شده است.

در سال های اخیر برنامه استقرار سیستم دفاع موشکی روسیه نه در قالب برنامه ای تاکتیکی، بلکه مانند برنامه ای راهبردی ارتقا یافته است. این برنامه شامل توسعه ابزارهای شناسایی، رهگیری و هشدار زودهنگام و استقرار آن ها در مناطق راهبردی در قلمرو روسیه و برخی کشورهای متحد آن است. این پرسش مطرح است که چرا روسیه اقدام به توسعه و استقرار سامانه های دفاع موشکی کرده است؟ در دسته بندی کلان، این نوشتار از دسته پژوهش های کیفی است که در ارائه داده های مربوط به سامانه های دفاع موشکی به روش تاریخی و زمینه آزمون فرضیه به روش تجربی انجام شده است. در قالب این روش، در این نوشتار به سخنان مقام های روس و بررسی اسناد سیاست خارجی و امنیتی روسیه و هم زمانی این برنامه نیز توجه کرده ایم. فرضیه نوشتار این است که تلاش غرب برای استقرار سپر دفاع موشکی موجب شد رهبران روسیه احساس تهدید کنند و امنیت و جایگاه بین المللی کشورشان را به عنوان یک قدرت بزرگ و یکی از دو کانون اصلی قدرت نظامی در خطر ببینند. در نتیجه، سامانه های دفاع موشکی خود را از نظر کیفی ارتقا دادند و در مناطق راهبردی مستقر کردند. در این نوشتار دریافتیم بین این سه متغیر، استقرار سپر دفاع موشکی غرب، ادراک رهبران روسیه و استقرار سیستم دفاع موشکی روسیه، رابطه معناداری وجود دارد. افزون بر آن، استقرار نیروهای تهاجمی آمریکا در اروپا که در پی خروج واشینگتن از پیمان کنترل تسلیحات پدید آمد نیز در پیدایش چنین رویکردی مؤثر بوده است. همچنین یافته های نوشتار نشان می دهد که هم سطح فناوری سامانه های دفاع موشکی روسیه به نسبت نمونه غربی آن پایین تر است و هم قلمرو پوشش آن ها محدودتر است.