مهدی حسنی باقری شریف آباد

این نوشتار نخست مسلمانى شیخ الرئیس را از مسلمات دانسته، سپس به بررسى اعتقاد او پرداخته است. از آن جا که خاندان او اسماعیلى بوده‏اند، برخى مدعى شده‏اند که او شیعه اسماعیلى بوده است، ولى اظهارات مستقیم و غیر مستقیم او به ویژه در مسائل اعتقادى و اندیشه سیاسى ثابت مى‏کند که او شیعه اثنا عشرى بوده است.

«خرد» را می توان مهم ترین مفهوم مطرح شده در شاهنامه فردوسی دانست. این مفهوم هنگامی که در عرصه اداره کشور و اعمال حکمرانان قرار می گیرد رنگ و بوی سیاسی می یابد و می توان از آن به عنوان «خرد سیاسی» تعبیر کرد. لازمه پرداختن به خرد سیاسی و جوانب و کارکردهای آن آگاهی از مبانی و ساختارهای آن است. این مبانی قابل استخراج از متون کهن ایران باستان که شاهنامه فردوسی تا حد زیادی متاثر از آنها می باشد، عبارت است از : 1- زمان، 2- فضا مکان، 3- آفرینش، 4- بخت، 5- خیر و شر. مفاهیم یاد شده کلیت تفکر و اندیشه فردوسی و از جمله مهمترین آنها؛ خرد در مفهوم کلی و چند بعدی و سیال آن و خرد سیاسی را به معنای منش و شیوه اداره کشور شامل می شود.

ادبیات و فرهنگ عامه مردم هر سرزمین گنجینه باارزشی است که می توان در آن آداب، رسوم و شیوه نگرش به زندگی فردی و اجتماعی را جست. فرهنگ اجتماعی و سیاسی بیانگر نوع نگرش مردم به زندگی جمعی ، الزامات و شبکه روابط آن در سطح فردی و جامعه انسانی است و جلوه های آن را می توان از خردترین تا کلان ترین امور زندگی یافت. این مقاله با هدف واکاوی نگرش و نوع نگاه به زیست جمعی و مسائل مرتبط با آن در ادبیات و فرهنگ عامه مردم سیرجان نوشته شده است. پرسش های مطرح شده درباره نوع نگاه به قدرت و زندگی اجتماعی و مؤلفه های فردی و جمعی آن در فرهنگ و ادبیات عامه مردم سیرجان است و تلاش شده است با تحلیل محتواییِ واژه ها، اصطلاح ها، عبارت ها، ضرب المثل ها، قصه ها و افسانه های موجود در گویش و ادبیات عامه مردم سیرجان، به آن ها پاسخ داده شود. در نهایت، نویسنده پس از تحلیل موارد گفته شده به این نتیجه رسیده است که می توان از مواردی چون مشارکت جویی، فردمحوری، دوگانگی، پنهان کاری، مسئولیت پذیری اجتماعی، تقدیرگرایی، خویشاوندگرایی، عمل گرایی و واقع گرایی به عنوان مؤلفه های مرتبط با فرهنگ اجتماعی و سیاسی در فرهنگ و ادبیات عامه مردم سیرجان نام برد.

یکی از مهم ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران فاصله سال های 1320 تا 1332 است .در این دوره پس از برکناری رضا شاه از قدرت به دست متفقین ، نوعی خلاء قدرت در کشور پدید آمد که در پرتو آن و در نبود قدرتی استبدادی ، فضای باز سیاسی در کشور شکل گرفت که از آن عموما با عنوان دوران «دموکراسی نیمدار» یاد می-شود. در این دوره برای اولین بار پس از سال های آغازین مشروطیت ، احزاب ، گروهها و دسته های سیاسی با تفکرات و سلایق مختلف مجال عرض اندام می یابند. این مقاله تاثیر این دوران را بر ادبیات ایران مد نظر قرار داده است و با طرح پرسشی پیرامون وضعیت کلی ادبیات سیاسی در حوزه شعر ، تلاش کرده است با استفاده از روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و روش پژوهش توصیفی تحلیلی و تحلیل محتوا درونمایه اصلی آثار مهم ترین شاعران این دوره را بررسی کند. در نهایت این پژوهش به این نتیجه رسیده است که به تبع وجود فضای باز سیاسی در این سال ها و امید به بهبود اوضاع ، درونمایه ادبیات سیاسی ایران در حوزه شعر با تغییر آشکاری نسبت به دوران بسته رضاشاه به سوی مردم گرایی ، تعهد ، دعوت به مبارزه ، واقعگرایی و طرح مضمون های خوشبینانه حرکت کرده است.

کلیله و دمنه اندرزنامه ای است درباره حکومت و سیاست که خطوط اصلی آن بر محور اندیشه های ایرانشهری است. «خرد» یکی از برجسته ترین این محورها است که می توان در عرصه حکومت داری ازآن به «خرد سیاسی» تعبیر کرد. هدف اصلی این مقاله واکاوی مفهوم و مبانی خرد در مفهوم سیاسی آن در کلیله و دمنه است. تلاش شده است با طرح پرسشی درباره مفهوم و مبانی خردسیاسی در این اثر و با استفاده از روش تحقیق توصیفی تحلیلی و با گردآوری اطلاعات از روش کتابخانه ای، در جهت دستیابی به این هدف حرکت کرد. درفرضیه ی اصلی مفهوم خرد سیاسی روش و منش اداره امور، و مبانی آن مواردی چون توامانی دین و سیاست، عدالت، اندیشه شاهی آرمانی، و فره ایزدی معرفی گردیده است. در نهایت نویسنده به این نتیجه دست یافته که خرد سیاسی در کلیله و دمنه به معنای کلی روش و منش سیاسی اداره امور متاثر از مبانی و ساختار کلی آن در اندیشه های کهن ایرانی به ویژه در اندیشه های سیاسی ایرانشهری است و نمودهای آن را می توان در باب های گوناگون این اثر بر حسب موقعیت و شرایط، در قالب حکایت ها ی گوناگون بررسی کرد.

هویّت سیاسی یکی از مهم ترین مسائل مهم در پدیده «دولت ملّت سازی» است. از آنجا که شاهنامه فردوسی در میان متون کهن ما، نقشی اساسی در شکل گیری هویّت ایرانی دارد؛ بنابراین نوع نگاه و تأثیر آن در بُعد سیاسی هویّت، اهمیّت ویژه ای می یابد. نویسنده مقاله با توجّه به این موضوع، تلاش کرده است، به جستجوی مؤلّفه ها و عناصر تشکیل و تحکیم هویّت سیاسی و اجتماعی ایران بپردازد. در پاسخ به پرسش مذکور، فرضیّه مقاله طرح و در ضمن آن عناصری چون «دولت»، «طبقات اجتماعی»، «شکل گیری مرزهای سیاسی» و «سازوکارهای زندگی اجتماعی» به عنوان مهم ترین شاخص های تشکیل و تحکیم هویّت سیاسی ایران معرّفی شده و در بخش های مختلف مقاله مورد بررسی قرار گرفته اند. نویسنده در پایان به این نتیجه رسیده است که فردوسی آگاهانه و در ضمن اسطوره پردازی خود در بخش اساطیری شاهنامه ، هر آنچه را که برای شکل گیری هویّت سیاسی اجتماعی یک «ملّت» لازم بوده، بنیان نهاده است.

کارآمدی یکی از مفاهیم مهم در ارزیابی کارکرد و میزان موفقیت نظام های سیاسی است. عوامل درونی و برونی بسیاری می تواند بر کارآمدی نظام های سیاسی تاثیرگذار باشد، یکی از مهم ترینِ این عوامل آزادی سیاسی است. این مقاله در پی بررسی نقش آزادی در کارآمدی نظام سیاسی در چارچوب نظریه ساختار کارگزار است و با طرح پرسشی در همین زمینه این فرضیه را مطرح کرده که با تاکید بر ادبیات و منطق قرآن کریم، هرچه میزان آزادی شهروندان در نظام سیاسی بالاتر باشد، موفقیت و کارآمدی آن نیز افزایش می یابد و به میزان بیشتری به هدف های خود خواهد رسید، توجه و اهتمام به شاخصه های آزادی سیاسی مانند مشارکت سیاسی، حق انتخاب، گفتگوی انتقادی و شفاف سازی اندیشه ها، انتخاب برتر و شایسته سالاری، می تواند به کارآمدی هر چه بیشتر نظام سیاسی منجر شود. نوآوری نوشته تمرکز بر نقش آزادی در کارآمدی نظام سیاسی با توجه به شاخص های آن است. روش این مقاله، توصیفی تحلیلی است..

ادبیات پایداری، بیانگر تاریخ استقامت و رویارویی ملت ها در حوادث گوناگون تاریخی است. ملت ایران نیز در تاریخ پر فراز و نشیب خود  مراحل گوناگونی را پشت سر گذاشته که  در آثار شاعران و نویسندگان آن  بازتاب یافته است. یکی از کسانی که در آثارش بن مایه ها و مؤلفه های پایداری وجود دارد، میرزاآقاخان کرمانی، شاعر، نویسنده و منتقد ادبی اواخر دوره قاجاریه است. هدف این مقاله شناسایی آن مؤلفه های در آثار او می باشد و پرسش اصلی نیز پیرامون آن ها طرح گردیده است. در فرضیه عنوان شده  مؤلفه های ادبیات پایداری چون تعهد ادبی، وطن دوستی و استبدادستیزی در آثار میرزاآقاخان کرمانی قابل شناسایی است. روش جمع آوری اطلاعات، کتابخانه ای بوده و از روش تحقیق توصیفی تحلیلی بهره گرفته شده است. از پژوهش حاضر، این نتیجه به دست آمد که میرزاآقاخان کرمانی به رسالت قلم و وظیفه نویسندگان برای آگاهی بخشی به مردم معتقد بوده؛ همچنین با بیان وطن دوستی خود جدا از ایده های ملی گرایانه-  در صدد تشویق مردم ایران برای بازیابی هویتی خود و حرکت به سمت توسعه بوده  و مبارزه بی امانی با استبداد و مظاهر ظلم داشته است.

یکی از منابع مهم تاریخ اندیشه سیاسی در ایران متون ادبی به جا مانده از گذشته است. نکته حایز اهمیت برای بازیابی این اندیشه ها، شیوه و روش فهم، دریافت و بازخوانی مفاهیم مورد نظر در آن هاست. کلیله و دمنه یکی از این متون است که محتوای آن قرابت بسیاری با سیاست و شیوه های حکمرانی دارد. یکی از روش هایی که به یاری آن می توان به استخراج مفاهیم سیاسی از متون گذشته پرداخت، روش هرمنوتیک قصدگرای کوئنتین اسکینر است. در این مقاله با مبنا قرار دادن این روش، تلاش شده با توجه به زمینه و زمانه نصرالله منشی، رئوس مهم تفکر وی در مقدمه اش بر ترجمه کلیله و دمنه بازخوانی شود. پرسش اصلی بر گرد مولفه های اندیشه سیاسی نصرالله منشی و هدف او از نگارش دیباچه بر ترجمه تنظیم شده است و در پاسخ، تاکید شده که می توان مولفه های اندیشه سیاسی نصرالله منشی را در مواردی چون سلسله مراتبی بودن قدرت، مشروعیت بخشی به حاکمیت با بهره از دین، لزوم اطاعت از پادشاهان، همراهی دین و سیاست و عدالت اجتماعی رصد کرد که با طرح آنها در پی مشروعیت سازی و توجیه جایگاه پادشاهان در دوران آخر سلسله غزنویان بوده است. اندیشه منشی از این منظر تاکنون، بررسی نشده و همین امر نوآوری نوشته به شمار می رود.

کلیله ودمنه یکی از متون مهم به جامانده از دوران کهن فرهنگ و اندیشه ایران است که همواره مورد توجه بوده و ترجمه ها و بازنویسی های گوناگونی از آن شده است. جدا از تفاوت های زبانی و شکلی، به لحاظ مفهومی و نوع بیان مطالب و مفاهیم نیز تفاوت هایی در این آثار وجود دارد. هدف پژوهش حاضر، واکاوی مفهوم گفت وگوی انتقادی با قدرت در باب «پادشاه و فنزه» در ترجمه های «محمدعبدالله بخاری»، «نصرالله منشی» و بازنویسی «واعظ کاشفی» بوده و درصدد بررسی چگونگی و چرایی تفاوت در این مقوله با توجه به درون مایه ی باب در سه اثر یادشده است. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی، همراه با تحلیل متن و خوانش تنگاتنگ، در چارچوب نظریه های جامعه شناسی معرفت است. نتایج نشان داد که شرایط و مقتضیات تاریخی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مترجمان، بر نوع و نحوه ی گفت وگو با قدرت سیاسی تأثیرگذار بوده است؛ به طوری که می توان تغییراتی را از صراحت در بیان انتقادی به پادشاه در داستان های بیدپای، اطناب کلام، پوشیده گویی و در لفافه سخن گفتن، در کلیله ودمنه ی منشی و بیش ترین پوشیده گویی در بیان مضامین انتقادی و افزودن پیرایه ها برای کند کردن نقد قدرت سیاسی در انوار سهیلی، اشاره کرد.