اسفندیار اسفندی

در نگاه اول واضح و مبرهن است که مفاهیم عرفان و انسان گرایی در تضاد با یکدیگر قرار دارند. در حقیقت، تعاریف داده شده در مورد این دو کلمه، که بسیار موجز هستند، منجر به ایجاد یک تقارن بی معنا و ناتمام می شوند. بر اساس معیارهای غربی، بشرشناسی جایگاه انسان را در مرکز عالم هستی می داند و به طور اساسی رابطه افقی وی با سایر هم نوعانش را در نظر می گیرد. این در حالی است که عرفان اتحاد و رابطه عمودی بین قلمرو بشری و الهی را مد نظر دارد. مقاله حاضر سعی در توصیف کلمات این دوگانگی آشکار و پرداختن به خصایص چنین ترکیبی را دارد. بخش گسترده ای از مقاله به روند ترکیبی (و از بعضی جهات انتقادی) این مساله اختصاص داده خواهد شد. در دنباله، روند ترکیبی خود را با پرداختن به سهراب سپهری، شاعر ایرانی ادامه خواهیم داد که مجموعه هشت کتاب وی در به تصویر کشاندن فرضیه مان نقش به سزایی دارد.

خوانش های استنتاجی چند لایه و همزمان از سفر به انتهای شب نوشتهء سلین، ما را بر آن داشت تا چگونگی امکان منعکس شدن ایدئولوژی نویسنده/ راوی در رمان را با نحوهء ساختمندی اثر از نقطه نظر زمانی مورد بررسی قرار دهیم. اینکه چگونه زمان در معنا و مفهوم تامه خود توانسته بازتاب دهندهء جهان بینی راوی باشد مساله ایست که ما جواب آن را با کنکاش در پاره ای از معیارهای زمانی روایت همچون نظم روایتی، دیرش روایتی و نظام گفنمان پردازی بازیافته ایم( یعنی دسترسی به معنا و مفهومی لفلسفی از اثر با استفاده از ابزارهای زبان شناختی و روایت شناختی(! بررسی این معیارها حرکت تدریجی نظام فکری راوی را به نمایش می گذارد: حرکتی که ازدگرگونی مستمر و زیباشناختی آشوب وار باروک شروع شده تا آرام آرام به سوی نوعی پوچی و رها شدگی در خلا نیستی ختم شود؛ حرکتی که بیانگر تغییر نگرش راوی/ نویسنده نسبت به مقولهء زمان و زمان مندی است.

قابلیت های زیست محیطی در داستان کوتاه «قطعه ا یی از کتاب دریا» اثر رولان واگنر اسفندیار اسفندی استادیار دانشگاه تهران esfandi@ut.ac.ir تاریخ دریافت: 22/12/1391 تاریخ پذیرش: 21/3/1392 اکوفیکسیون یا داستان تخیلی زیست محیطی، به عناصر روایی (فیلمی یا متنی) اطلاق می شود که از نظریه های کنونی زیست محیطی نشأت می-گیرد. داستان کوتاه « قطعه ایی از کتاب دریا»، گرایشات زیست محیطی واگنر، نویسنده ی رمان « اودیسه انواع» را به طور واضح و موثر به تصویر می کشد. اگر چه هیچ نو آوری یا برجستگی فنی در این داستان به چشم نمی خورد ولی اهمیت آن در روشی قرار دارد که نویسنده بکار گرفته است: داستان، پارادایمی غنی حاوی موضوعات جمعی که در تخیلات فرهنگی یک نویسنده ریشه دوانده است را به گونه ای نمادین به نمایش می گذارد. وجوه شگفت انگیز، نظیر آنچه در قصه ها می گذرد، داستان را بر روی گذشته گشوده است؛ اشاراتی ولو گذرا به آینده آن را بر روی آینده نیز می گشاید؛ همچنین با صداقت و بی آلایشی خاصی روایت شده است. در مقاله حاضر با تکیه بر تحلیل ساختار سمبولیک، گونه شناسی و مضمون اثر واگنر، به جلوه های زیبایی شناسی آن خواهیم پرداخت. هدف اصلی ما نمایاندن زیر ساخت های درونی و ایدئولوژیکی می باشد که مضامین زیست محیطی در بستر آن ها شکل می گیرد. این مضامین از دوران پسا صنعتی به این سو، الهام بخش اندیشه ها و تخیلات نویسندگان هستند. وا ژگان کلیدی: رولان واگنر، تخیل زیست محیطی، داستان علمی-تخیلی، محیط زیست، فنّاوری علمی، عصر نو.

قرن بیستم فرانسه در حوزه آفرینش رمان بدون شک دوره ای پر بار و خلاق محسوب می شود. در این سده، انواع متفاوت رمان هر یک زمانی بر تارک ادبیات درخشیده اند، معرف گرایش غالبی بوده و سپس به فهرست بلند و همواره گشوده "کلاسیک های" معاصر پیوسته اند. از این بین رمان های روان شناختی، رمان های سوررئالیستی با آن عمر کوتاه، رمان های اگزیستانسیالیستی و رمان نو، همه و همه با نویسندگان شاخص خود پا به عرصه ظهور می گذارند و برخی حتی گرایشات زیبایی شناختی جدیدی را بنیان می نهند. این پدیده به ویژه در سال های هشتاد و با حرکت به سمت شاخه شاخه شدن شدت بیشتری می گیرد، گرچه ذائقه منتقدینی را که نیز همواره در پی دسته بندی آثارند از نظر دور نمی دارد. از همین رو رمان مینیمالیستی نتیجه ملاحظه نکات مشترکی است که منتقد نزد شماری از نویسندگان وابسته با انتشارات "مینویی" می یابد. از میان این نویسندگان برخی در به کار گیری بعد گفتاری در داستان های خویش از مهارت بالایی برخوردارند. از جمله ژان فیلیپ توسن و دوویل که به بهترین شیوه از تمام امکانات گفتاری بهره می گیرند تا در مجموعه انواع روایی، شکل داستانی جدیدی خلق کنند: رمانی دو پهلو که درون آن همواره کشمکش میان بعد روایی و بعد گفتاری، آن گونه که خواهیم دید، حاوی ارزشی تر پیش برنا مه ریزی شده و حساب مند باشد.

La littérature de l’extrême contemporain, fermement attaché aux concepts sociologiques, voit sa montée grâce aux écrivains tels Annie Ernaux en France et Fariba Vâfi en Iran, dont l'œuvre est considérée comme un passage de la littérature moderne à la littérature classique. Les œuvres de ces deux romancières sont des produits de l'ère moderne dans ce sens qu'elles ne représentent plus l'histoire d'un individu (personnage héros) isolé et séparé des cadres sociaux sans tenir compte du milieu, des manières d'être et des positions vis-à-vis de la collectivité sans quoi il perd son identité. Dans cet article, nous cherchons à répondre aux questions sur la place de la modernité dans toutes ces péripéties, sur la manière d’éviter la persistance de la souffrance et le sentiment de reniement de ses origines, sur l’approche de Vâfi et d’Ernaux face à la modernité, et enfin, sur la façon qu’elles adoptent en vue de réhabiliter le statut de la femme moderne à travers la littérature féminine. Les personnages de ces écrivains représentent plutôt une collectivité traumatisée par le passage d'une ère de transition. L'individu cherche à combler cette lacune par la fuite, de ses origines, et se réfugier dans un monde où l'attrait du bonheur est artificiel, et ne cesse de céder place à la technologie, c’est-à-dire la modernité et ses implications.

بازی های زمانی در نوشته های علمی-تخیلی بی شمارند. داستان های برخاسته از تخیل زیست محیطی (اکو-فیکسیون)، به عنوان زیرمجموعه ای از گونه ی علمی-تخیلی، در این میان استثنا نیستند. زیبایی شناختی نوشته های اکو-فیکسیونل تا حدود بسیار زیادی به زیبایی شناختی گونه ی علمی-تخیلی نزدیک است اما، به جهت مضمون خاص ایشان، یعنی: زیست-محیط (اکولوژی)، این نوشته ها گاه از الگوهای خاصی استفاده می کنند. در این مقاله، مساله ی زمان و ""بی زمانی"" با توجه به پیش فرض فوق مورد مطالعه قرار خواهد گرفت: نوشته های اکو-فیکسیونل گرایش به وارد کردن نوعی ""بی زمانی"" در توصیفات خود از دنیاهای آینده دارند. در متونی که در این مقاله بررسی شده اند، ""بی زمانی"" از سطح کنش ها و اتفاقات، به طور خلاصه: از سطح رویدادها، به سطح ساختارها و مفاهیم منتقل گشته است. س ه اث ر اک و فی ک سی ون ل در ای ن م قاله م ورد ب ررس ی ق رار خ واهند گرف ت : Globalia اث ر ژان کریس تف روف ن؛ Eternity Incorporated نوش ته ی راف ائل گرانی ه دو کاس انی اک؛ و Le gout de l’immortalité از کاترین دوفور.

L’œuvre modianienne est marquée par l’écriture de l’occupationde la France par l’Allemagne nazi pendant la deuxième guerre mondiale. Pourtant, écrire l’histoire n’est pas forcément écrire un roman historique. La Place de l’Etoile, La Ronde de Nuit et Les Boulevards de ceinture sont des « romans-Histoire », non pas parce qu’ils racontent des événements historiques, mais parce qu’ils incitent le lecteur à s’interroger à propos de l’Histoire officielle, et parce qu’ils poursuivent une visée épistémologique. En effet, dans ces romans, les grands personnages historiques ne sont présents que pour mettre en relief la vie des marginaux et des oubliés de l’Histoire comme Dora Bruder, le personnage du livre éponyme de Modiano. Dora Bruder présente le type même d’un « texte-recherche » (Ivan Jablonka) qui projette de dire le vrai sur le monde. Nous verrons également que ce texte illustre, par ses motifs et son esthétique, le concept de la « Microstoria » (micro-histoire) jadis élaboré par Carlo Ginzburg et Carlo Poni.

Le roman iranien d’aujourd’hui témoigne d’une certaine prise de conscience spatiale. L’espace, en l’occurrence Téhéran, ne cesse, au moins dans les cinq romans qui constituent notre corpus d’étude, de hanter l’imaginaire de la jeune génération des romanciers iraniens. Or, il est intéressant de constater qu’à la différence de la littérature française contemporaine par exemple, où la prise de conscience spatiale s’investit plutôt dans les fictions spéculatives et ontologiques (le cas de la science-fiction ou bien, plus récemment des éco-fictions), l’attention portée à la problématique de l’espace dans la littérature iranienne d’aujourd’hui s’inscrit avant toute chose dans un conflit d’identités aux portées sociohistoriques. Interpréter cette phase ultime de l’évolution du roman en Iran à partir d’une perspective diachronique, étant un projet d’envergure, nous nous en tenons, dans la présente étude, à analyser la mise en fiction de l’espace dans le roman iranien d’aujourd’hui dans le but d’en déceler les lignes forces.

La théorie de la construction sociale stipule que le traitement destiné aux objets et faits réels est informée par l’imaginaire social qui entoure cet objet. Cela est également vrai de la science dont le discours social est axé sur le concept de l’objectivité. Or, certains romans mettent en question la crédibilité de « la science objective » en tant que discours uniforme et cohérent. Tout d’abord, parce que la science, malgré toutes les procédures et méthodes développées pour assurer l’objectivité, est maniée par un agent subjectif : l’« homme » scientifique. Ensuite, parce qu’il n’y a pas « une » seule science. A travers l’examen de deux œuvres de science-fiction iranienne, Rostam au 22e siècle de Abdolhossein Sanati Kermani et S.G.L.L de Sadegh Hedayat, la présente étude cherche à révéler le traitement discriminatoire que l’imaginaire social réserve à deux branches scientifiques, c’est-à-dire la mécanique et la biologie. L’objectif est, primo, de montrer comment ces œuvres du début du 20e siècle présentent la biologie comme la source des menaces existentielles et la mécanique comme la voie du salut, et secundo, d’interroger les solutions technologiques (confort généralisé), politiques (scientifique roi) et juridiques (robot juge) que ces œuvres proposent aux méfaits de la technoscience. L’articulation des réflexions de Ian Hacking et de Gilbert Simondon nous munit d’un cadre théorique approprié pour remonter aux sources de cette dualité : vecteur discursif et imaginaire de la pensée scientifique.

La littérature a toujours été la scène d’éclatement des conflits sociaux. Or, elle ne s’est jamais contentée de les mettre en scène tels quels, ni rester indifférente par rapport à eux. Car la vocation principale de la littérature est de réagir aux discours et aux représentations sociaux et de les mettre en question. La vie devant soi de Romain Gary est l’une des œuvres dans lesquelles on peut voir la confrontation de deux discours sociaux. Celle-ci donne naissance à une forte tension idéologique qui peut être étudiée dans la perspective réceptionniste et sociocritique. Dans cette étude, ayant recours aux concepts réceptionnistes proposés par Jauss, ainsi qu’à la sociocritique présentée par Duchet, Zima et Bakhtine, nous nous proposons de faire une lecture du roman et nous tenterons de répondre aux questions suivantes : En quel sens l’œuvre de Gary pourrait-elle être considérée comme une relecture de Les Misérable et comment peut-on interpréter cette relecture dans une perspective sociocriticienne ? Comment le roman prend position par rapport à la tension idéologique présentée ? Comment l’univers garien parvient-il à déplacer et à redéfinir la frontière des représentations sociales ? Afin de répondre à ces questions, nous allons partir d’abord d’une étude réceptionniste du roman. Nous allons ensuite nous concentrer sur son analyse sociocritique et finalement, nous allons aborder le fonctionnement de l’esthétique carnavalesque dans le roman. On verra comment l’œuvre choisie agit sur les représentations sociales. Cette étude révèlera le positionnement critique de l’œuvre par rapport à la tension sociale mise en scène.

Le ‘contemporain’ comme notion esthétique a partie liée à un travail critique qui se propose d’en définir les particularités et les traits distinctifs. Ainsi, on peut supposer que la définition de la « littérature contemporaine française » remonte avant tout aux efforts critiques qui ont été débuté dans ce contexte depuis les années 1990. Cette définition passe souvent par les classifications conceptuelles dont la « fiction biographique », qui est une étiquette générique destinée à distinguer les écritures biographiques contemporaines en régime romanesque par rapport aux exemples plus classiques du genre. En ce sens, cette notion est le résultat d’une conceptualisation critique parallèle à la création littéraire, qui se veut sensible à la fois à la tradition littéraire et aux évolutions contemporaines. Ainsi, il paraît difficile d’ignorer l’influence prégnante de la pensée critique qui accompagne la pratique biographique, la légitime et y prête un nouveau sens dans un marché du livre de plus en plus foisonnant. La présente étude a pour objectif de projeter une nouvelle lumière sur l’importance du travail critique dans le devenir du genre biographique à travers trois rôles que l’on lui attribue : ‘description’, ‘orientation’ et ‘classification conceptuelle’.

La littérature urbaine, devenue depuis quelques décennies un genre à part entière, met en scène les différentes formes de rencontre et d’interaction entre la ville réelle et la ville fictionnelle dont Réchauffe-moi tout l’hiver présente un exemple parlant. Dans cette nouvelle, le narrateur parvient à franchir l’espace-temps homogène et décevant de sa ville en donnant naissance à un espace-temps imaginaire où il immigre. Donc, on est face à la reconstruction de deux univers, l’un dystopique et l’autre utopique, dont les devenirs s’opposent. Cette opposition révèle les variations et les contours du concept de « devenir urbain » ainsi que sa complexité. Dans cette étude, en ayant recours aux concepts analytiques de la théorie des mondes possibles et à la géocritique proposée par Bertrand Westphal, nous nous proposons d’étudier cette opposition qui constitue notre problématique principale et présuppose quelques questions majeures : Quelles sont l’origine et les conséquences de l’émergence de l’univers fictionnel enchâssé ? Dans quelle mesure peut-on considérer le devenir formel et existentiel des mondes proposés en tant que métamorphose liée à la condition postmoderne ? Quel sera finalement le destin de ces mondes et comment parviennent-ils à agir sur la réalité géographique et à bouleverser ses frontières ? Le résultat de la présente recherche sera une réflexion sur la condition du citoyen et de la ville à l’époque postmoderne.