ابوالفتح مومن

پرسش بنیادین این مقاله آن است که احزاب‌، سازمانها و جمعیتهای طرفدار جبهه ملی در همدان چگونه شکل گرفته‌، چه نقشی را ایفا نموده‌اند؟ رهبران محلی این تشکیلات چه کسانی بوده‌اند؟ میزان نقش هر یک از اقشار مختلف جامعه اعم از بازاری و روحانی و فرهنگی و کشاورز و... در این وقایع چه بوده است‌؟ در نهایت این نهضت چه روندی را در همدان طی کرده و بعد از کودتای 28 مرداد، سرنوشت رهبران آن سازمانها و جمعیتهای طرفدار جبهه ملی به کجا انجامید؟

در دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت، احزاب و گروه های سیاسی فعالیت زیادی در همدان داشتند. حزب «توده» یکی از احزابی بود که در قالب انجمن ها و شورای متحدۀ کارگران و زحمت کشان فعالیت می کرد. این حزب ضمن مخالفت با نهضت ملی و دولت مصدق، در بیشتر مواقع با «جمعیت طرفداران نهضت ملی همدان» درگیر بود. اتحادیۀ کارگری و شورای متحدۀ کارگران و زحمت کشان این حزب و دیگر تشکیلات حزب، مانند «خانه صلح» با فعالیت خود در اعتصابات کارگری، در بین کارگران کارخانه های همدان نقش مؤثری داشتند. هدف این نوشتار تحلیل فعالیت های حزب توده و شورای مذکور در میان کارگران همدان بوده است.  مقاله حاضر با استناد به داده های استخراجی از اسناد آرشیوی و منابع کتابخانه ای به نگارش درآمده است. یافته های پژوهش نشان از فعالیت حزب توده و شورای متحدۀ کارگران و زحمت کشان شعبۀ همدان در مخالفت با نهضت ملی، با جذب کارگران و برگزاری اعتصابات کارگری در کارخانه های همدان دارد. بدین ترتیب، برای اولین بار جنبش کارگری به شکل سازماندهی شده خواسته های صنفی و سیاسی- اقتصادی جدیدی را مطرح کرد و مشکلات سیاسی و امنیتی برای مسئولان همدان به وجود آورد.

دامنه نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران علاوه بر تهران به شهرهای دیگر ازجمله همدان نیز کشیده شد. مردم همدان با ارسال تلگراف به آیت الله کاشانی و دکتر مصدق بارها حمایت خود را از نهضت ملی کردن صنعت نفت و دولت اعلام کردند. در جریان انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی در سال 1330ش در همدان احزاب و گروه های سیاسی موافق و مخالفِ نهضت ملی و دولت حضوری فعال داشتند. هدف : تحلیل فعالیت های احزاب و گروه های سیاسی و نتایج حاصل از این مشارکت سیاسی. روش/ رویکرد پژوهش : داده ها از اسناد آرشیوی و منابع کتاب خانه ای استخراج شده است. یافته ها و نتیجه گیری : در انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی همه احزاب و گروه های سیاسی و متنفذین همدان اعم از موافق و مخالف نهضت ملی فعالیت کردند و هرکدام اهداف خاص خود را داشتند. روحانیون و جمعیت طرفداران جبهه ملی همدان در این مرحله باهم دچار اختلاف شدند؛ ارباب جراید هم یکدست و همراه نبودند و به دو گروه تقسیم شدند. این دوگانگی و اختلاف احزاب و گروه های سیاسی، و قاطع نبودن انجمن نظارت بر انتخابات موجب شد که انتخابات در همدان برگزار نشود و نماینده ای راهی مجلس شورای ملی نشود.

در نهضت اسلامی به رهبری آیت الله خمینی، روحانیون همدان از همان آغاز نهضت (1341) تا دستگیری و بازداشت وی و مهاجرت علما به تهران و تبعید امام خمینی از ایران و ورود به عراق با ایجاد دالان ارتباطی انقلابیون با آیت الله خمینی نقش بارزی داشتند. به سبب این فعالیت ها روحانیون همدان در روند انقلاب اسلامی بازداشت، دستگیر و زندانی شدند و در آستانه پیروزی انقلاب به نقاط دورافتاده کشور تبعید گردیدند. مسئله این مقاله بررسی علل تبعید، میزان تأثیرگذاری فعالیت های سیاسی - اجتماعی روحانیون تبعیدشده همدان علیه رژیم و فرجام کار آنها است. شیوه تحقیق در این پژوهش توصیفی - تحلیلی است که با بهره گیری از منابع آرشیوی- کتابخانه ای و تاریخ شفاهی انجام شده است. فرضیه مقاله این است که ارتباط معناداری بین اقلیم، عقاید، فعالیت های تبعیدیان، میزان تأثیرگذاری و مقبولیت اجتماعی در زیستگاه بومی و محل اقامت اجباری آنها وجود دارد. یافته های پژوهش نشان می دهد که فعالیت و عقاید سیاسی- اجتماعی و مذهبی روحانیون مبارز توأم با مقبولیت عامه با انتخاب تبعیدگاه های آنان ارتباط داشته که معمولاً محل تبعید ازنظر اقلیم زندگی و فعالیت های آنان، دقیقاً مقابل وضعیت قبلی تبعیدشدگان بوده است.