گلشن اسماعیل پور

بررسی و تحلیل دین باستانی ایران مستلزم آشنایی دقیق با دین و خدایان ایلامی است که از هزاره چهارم پیش از میلاد تا آغاز ورود آریایی ها نقش مهمی در شکل گیری برخی ایزدان دین ایرانی داشته اند. در این جستار، پیشینه دین ایلامی و ایزدان و ایزدبانوان مهم مورد پرستش ایلامیان تحلیل شده و مار به عنوان نقش مایه مهم آیین ایلامی مورد توجه قرار گرفته است. پی نیکر، ایزدبانوی آسمان برابر ایشتر بابلی است که بعدها کریریشا ایزدبانو مادر جای او را گرفت. هومبان و هوتران در هزاره دوم پ.م. پرستیده می شدند و اینشوشینک، خدای برتر شهر شوش، با این دو یک تثلیث ایزدی تشکیل داد که بسیار همانند تثلیث ایزدی ایرانیان مندرج در اوستای جدید بود؛ یعنی هرمزد- میترا- آناهیتا. شخصیت اینشوشینک بی شک در شکل گیری میترای ایرانی مؤثر بوده است. از تأثیرات دیگر دین ایلامی، نیروی کیدن است که در شکل گیری خورنه یا فره ایرانی تأثیر گذاشته است.

همزمان با پیدا شدن دست نویس های مانوی از واحه تورفان چین، کشف رمز و خوانش آن ها آغاز شد و پس از گذشت یک قرن،این تلاش بی وقفه ادامه دارد.اما پرداختن به بعد هنری این دست نویس های ارزشمند اهمیت ویژه ای دارد؛زیرا هنر مانوی در فرهنگ ایران نیرویی پویا و زنده بوده و این پویایی از آنجا نشات می گیرد که در این هنر،ایمان مذهبی عمیقی نهفته است.از سویی دیگر،مانویت ارتباط نزدیکی با سایر فرهنگ ها پیدا کرده بود و همین تاثیر پایا،اهمیت خاصی به هنرهای مانوی در تاریخ هنر ایران بخشید.در مقاله حاضر یکی از نگاره های جدید و منتشر نشده مانوی مورد بررسی قرار گرفته است.این نگاره یکی از قطعات مانوی متعلق به مجموعه متون تورفان در برلین است.نگارنده تلاش کرده است تا ضمن معرفی این قطعه جدید،اسلوب نگارگری به کار رفته در آن را تحلیل کند و آن را با دیگر نگاره های مانوی که سالمتر مانده اند،مورد مقایسه قرار دهد.

مانی و مانویان به فراست دریافتند که بهترین وسیله ترویج و تبلیغ دین، نگارش و بهره وری از هنرهای کلامی و تصویری است. از این رو، حجم عظیمی از گنجینه های تصویری آثار مانی و پیروان او بازمانده است. سنت دیرپای نگارگریِ دست نویس های مانوی، خود نشان از توجه کاتبان مانوی به زیبایی و فاخر بودن نوشته هایشان دارد. از طرفی دیگر، جزئیاتی ناب پیرامون شخصیت ها و اشیاء موجود در این نگاره ها، در خور توجه است. در این مقاله، ویژگی های پوشاک زنان و مردان مانوی بر اساس چند نگاره مانوی مورد بررسی قرار گرفته است. در این تصاویر، برگزیدگان مانوی با کلاه ها و گل های نیلوفر اطرافشان و رداهای بلند و کمربند های ویژه منقوش گردیده اند و شخصیت های مهم تر پیراهن های ابریشمی رنگارنگ و زیورآلات بر تن دارند.

در مقاله ی حاضر ده قطعه ی کوچک از مجموعه ی متون مانوی تورفان مورد بررسی قرار گرفته است. این قطعات مربوط به آن دسته از دست نویس های مانوی است که فقط پاره هایی از آنها باقی مانده اند. این پاره ها تقریباً خالی از متن و نوشته بوده و بیشتر آنها حاوی نگارگری خاص کتب تذهیبی مانوی است. نگارنده تلاش کرده ابعاد هنریِ این قطعات را مورد تحلیل قرار داده و با دیگر دست نویس های مجموعه ی مانوی تورفان که سالم تر مانده اند، مقایسه کند. همچنین چند دست نویسی که حاوی متن بودند، از روی خط مانوی قرائت کرده و پیرامون واژگان آنها توضیح داده است. به این ترتیب، ده دست نویس منتشر نشده ی جدید از متون تورفان که به طور ناقص بر جای مانده اند، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.