حسین سبزی

زمینه: فهرست نگاران نسخ خطی فارسی که از مراکز فرهنگی چین بازدید کرده اند، از کتابی فارسی با نام های متعدد «خُطَب الرسول»، «اَربعین» و «چهل خطبه» نام برده اند. آنها، تألیف متن عربی این اثر را به تاج الدین حافظی بخاری نسبت داده اند و معتقدند که حسام الدین بن علاءالدین النوجابادی در سال 835 هجری، ترجمه فارسی کنونی آن را به پایان رسانده است. پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که اطلاعات کتاب شناختی ارائه شده درباره این اثر- که در هیچ یک از نسخه های خطی در دسترس، یافت نمی شود- بر چه مبنایی استوار است. افزون بر این، بررسی و تحلیل محتوایی و سبکی  کتاب از دیگر اهداف این پژوهش است. روش: پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی-تحلیلی به معرفی و بررسی محتوایی کتاب «خُطَب» می پردازد. یافته ها : کتاب «خُطَب» یکی از «سیزده جلد درسی» مسلمانان چین بوده است. معرفی های صورت گرفته از این کتاب کاملاً  نادرست و در واقع مربوط به کتاب دیگری با نام «اَربعین الفقراء» است. از نظر سبکی، کتاب دارای شاخصه های نثر بینابین است. نتایج: نام اصلی کتاب «خُطَب» یا «خُطبات» است. شارح فارسی آن حسام الدین روح آبادی است و حسام الدین علاءالدین نوجابادی، شکل تحریف شده همین نام است. این کتاب شرح فارسی کتابِ «اَربعون الودعانیه» ابن ودعان موصلی است. تاریخ تقریبی تالیف این اثر اواخر قرن هفتم است. گرایش نویسنده به فارسی نویسی، برجسته ترین ویژگی زبانی این متن به شمار می رود. بیشترین استفاده در میان صنایع ادبی از صور خیال، به ویژه تشبیه، صورت گرفته است. محوری ترین اندیشه،  مفهوم مرگ با نگرشی عرفانی است که از تعامل محتوای خطابی و اندرزی کتاب و بافت سیاسی-اجتماعی آن دوره پدید آمده است.

«گونه شناسی» شاخه ای نوظهور از دانشِ زبان شناسی است که به بررسی، مقایسه و طبقه بندی زبان ها بر اساس ویژگی های ساختاری مشترک آنها می پردازد. نظریه گونه شناسی بر این پیش انگاره بنیادین استوار است، که آیا می توان آثار نویسندگان و سرایندگان مناطق مختلف جغرافیایی ایران را با وجود اختلافات زبانی چشمگیر، از منظرِ سبک و سبک شناسى یکسان انگاشت و همگى را بی توجه به ناهمگونی های واژگانى و ساختارى و آوایىِ موجود در این متون، در قالب یک دوره تاریخى و سبک خاص مورد بررسی قرارداد؟ گونه شناسی با طرح این دو ویژگی، یعنی شناخت کاربرده ای زب ان فارس ی درحوزه های مختلف جغرافیایی و دوره های زمانی معین، سنجه هایی را فراهم می آورد که به کمک آنها می توان گونه زبانی اصیل یک متن، مکان و زمان تقریبی تألیف آثار بی شناسنامه را شناسایی کرد. این پژوهش با رویکردی قیاسی- استقرایی انجام شده است و در آن تلاش می شود تا با شناسایی نظام های آوایی، ساختاری و واژگانی (گونه شناسی) متن و مقایسه این نظام ها با متون همگون، گونه زبانی کتاب و مکان تقریبی تألیف آن مشخص گردد. یافته های این پژوهش نشان می دهد که روند گرایش گونه ها و گویش ها به سوی شکل گیری زبان فارسی معیار در تمامی مناطق فارسی زبان، به شکلی یکسان و همزمان روی نداده است. گونه زبانی کتاب، گونه فرارودی (ماوراء النهری) است. کاربرد لهجه ها و گویش های محلّی منطقه فرارود و پیوندِ عمیق متن با بافت تاریخی و اجتماعی دوره خود و تأثیر پذیری همزمان از زبان های سغدی و پهلوی در کنار ساختارهای زبان عربی، از عوامل اصلی تشخص بارز زبانی آن به شمار می رود.