علی اعطاء

در سال های اخیر در کلان شهر تهران، یکی از مسائل چالش برانگیز در حوزه معماری و شهرسازی، شیوه مواجهه با باغ های درون شهری بوده است. در دوره حاضر، در کلان شهر تهران با وسعت حدود هفت صد کیلومترمربع، باغ هایی پراکنده در برخی مناطق شهری باقی مانده است که شیوه مواجهه با آن ها در ضوابط، مقررات و طرح و برنامه های توسعه شهری معین شده است. این پژوهش پس از بررسی ادبیات و پیشینه موضوع، به بررسی تحولات باغ های تهران، دسته بندی آن ها براساس معیارهای مختلف، منفعت ناشی از باغ و گروه های ذینفع می پردازد و نیز از منظر منفعت باغ های تهران، سه دوره متفاوت را در شیوه مواجهه با باغ ها متمایز می کند. این پژوهش، با محورقراردادن مداخلات معمارانه و شهرسازانه، در جستجوی راهبردها و در ذیل آن، راهکارهای یکپارچه، میان ذینفعان متنوع و متکثر است، به گونه ای که این راهبردها و راهکارها، تضمین کننده حفاظت از ارزش باغ های شهر تهران باشد. منظور از مداخله معمارانه و شهرسازانه، مداخلاتی از نوع وضع ضوابط و مقررات احداث بنا، نحوه استفاده از قطعات زمین، برنامه کاربری و مسائلی از این قبیل است. این پژوهش به لحاظ «ماهیت» پژوهش، از گونه پژوهش های «کیفی» از نوع «توسعه ای یا کاربردی» است. پژوهش با دو نمونه مواجه بود: خبرگان و ذینفعان. انتخاب خبرگان از نوع هدفمند، غیرتصادفی و از گونه گلوله برفی بوده است. مقصود از ذینفعانِ مرتبط با منفعت خصوصی در باغ های تهران، دو گروه اصلی مالکین و سرمایه گذاران، مقصود از ذینفعانِ مرتبط با منفعت عمومی، در حالت کلی عموم شهروندان و کلیت شهر است. این پژوهش همچنین تضادهای میان منفعت خصوصی و منفعت عمومی را از منظر سویه های مختلف حقوقی، مدیریتی، اقتصادی، فنی، فرهنگی و اجتماعی بررسی می کند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که بیشترین تضاد میان عموم شهروندان با گروه های دیگر ذینفع در عوامل اقتصادی و مدیریتی بوده است، درحالی که بیشترین تضاد میان گروه های ذینفع خصوصی با هم در عوامل فرهنگی و اجتماعی بوده است و تضاد منافع در عوامل اقتصادی ندارند.

عصر قاجار یکی از ادوار مهم فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و از نقاط عطف تاریخی است که سیاحان زیادی را روانه ایران کرد. بسیاری از آن ها پس از بازگشت به کشورهای خویش، به نگارش خاطرات سفر همت گماشتند که صرف نظر از کاستی های محتوایی یا روشی، از اسناد معتبر تاریخی به حساب می آیند و تصویری از وضعیت آن زمان روایت می کنند. سفرنامه ها از مهم ترین اسناد تاریخ هر جامعه و از منابع دست اول پژوهش به شمار می روند. هدف از این پژوهش، واکاوی روایت پژوهانه مفهوم «باغ» از نظرگاه متون و سفرنامه های دوره قاجار است و سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که «آیا می توان با واکاوی روایت ها در سفرنامه ها و متون دوره قاجار، مفهوم "باغ" را صورت بندی کرد؟». این تحقیق به لحاظ «ماهیت پژوهش»، از گونه تحقیقات «کیفی» و به لحاظ قصد از پژوهش، «تاریخی-تفسیری» است که به فهم پدیده ها بر اساس معانی که آدمیان برای آن ها به وجود آورده اند، می پردازد. راهبرد پژوهش، «روایت پژوهی» و از نظر دید شکلی، «تاریخ شفاهی» است. نتایج نشان می دهد که دیدگاه اغلب سفرنامه نویسان پیرامون مفهوم «باغ» را می توان در سه صورت روایت گری دسته بندی کرد: «روایت باغ های اقامتی»، «روایت باغ های حکومتی» و «روایت باغ های تفرجگاهی». بیشترین اسناد تاریخی - روایی مربوط به دوره  ناصرالدین شاه است و از دوران سلطنت مظفرالدین شاه، سفرنامه ای یافت نشد. آنچه در میان همه روایت ها مشترک است، اهمیت باغ در این دوره تاریخی است، چرا که اکثر متون بر این امر تأکید دارند که حدود دوسوم مساحت شهر تهران در دوره قاجار را باغ های بسیار بزرگ تشکیل داده و بیشترین تأکیدِ سفرنامه ها بر باغ گلستان بوده است.