سمیرا عرب

دوره ساسانی یکی از دوره های مهم تاریخ ایران است که آثار هنری بی نظیری از این دوره برجای مانده است. عناصر تزئینی در آثار هنری این دوره حاکی از پیوند باورها و اعتقادات در اندیشه انسان است. کتاب "بررسی ظروف فلزی ساسانی از دیدگاه نمادشناسانه" توسط ندا اخوان اقدم در سال 1396 و در انتشارات فرهنگستان هنر به چاپ رسیده است. در این کتاب علاوه بر عدم وجود نظم مشخص و منسجم برای تحلیل نقوش، کاستی های شکلی و محتوایی مشاهده می شود. پژوهش حاضر با تکیه بر روش کتابخانه ای به نقد انتقادی کتاب پرداخته و ساختار شکلی و محتوای علمی آن را ارزیابی نموده است. در این راستا کاستی ها اشاره و نظرات انتقادی ذیل هر یک از مباحث بیان شده است. اشاره به کاستی ها به منظور دستیابی به مفاهیم و تبیین وجوه نمادین نقوش در ظروف فلزی ساسانی بوده که از نتایج این نوشتار است.

خاتم کاری یکی از روش های تزیین سطح اشیای چوبی است که از دوره آل مظفر تاکنون آثار قابل توجهی در گنجینه های هنری از آن بر جای مانده است. این هنر در طول گذر تاریخی خود فراز و نشیب هایی داشته و شاید بتوان گفت در هیچ دوره ای از لحاظ هنری رکود مطلق نداشته است. بررسی ها حاکی از آن است که دوره قاجار یکی از دوره های پر اهمیت این هنر بوده و آثار خاتم کاری شاخصی در داخل و خارج از ایران به همت هنرمندان ایرانی بر جای مانده است. اطلاعات امروزی از خاتم کاری به ویژه خاتم کاری دوره قاجار اندک و بیشتر معطوف به نوشته هایی مبتنی بر توصیف غیر تخصصی و عدم پرداختن به ویژگی های فنی در مسیر پرفراز تاریخ این هنر است. در این پژوهش منبر خاتم کاری محفوظ در مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان به عنوان نمونه موردی که اهم ویژگی های خاتم کاری دوره قاجار را داراست، مورد مطالعه قرار گرفته است. هدف از انتخاب منبر مذکور، تحلیل فنی آن و همچنین دست یابی به اطلاعات صحیح و فزون تر از نوآوری در شیوه خاتم کاری دوره قاجار است. سؤال پژوهش حاضر این گونه بوده که ویژگی ها و نوآوری های خاتم کاری دوره قاجار کدامند و به چه صورتی در منبر مورد مطالعه ظهور کرده است؟ تدوین مقاله به روش توصیفی-تحلیلی بوده و در روش گردآوری مطالب ضمن استفاده از منابع کتابخانه ای، از تحقیقات میدانی شامل بررسی و مشاهده منبر و همچنین مصاحبه استفاده شده است. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که شیوه خاتم کاری دوره قاجار علاوه بر نوآوری در ساخت ، نوآوری هایی در خاتم چسبانی داشته که از نگاه متخصصین مغفول مانده و هدف بر آن است تا ضمن تحلیل آن ها به حفظ اصالت در شیوه خاتم کاری این دوره اشاره شود.

سخن گفتن و تحلیل نظری صنایع دستی در عین سهل بودن دشوار است؛ صنایع دستی امری آشنا و ملموس در زندگی روزمره که بدون نیاز به شناساندن و تلاش برای فهمشان، هرگونه توضیحی در آن بدیهی به نظر می رسد. کتاب "آشنایی با کارگاه های صنایع دستی ایران" در سال 1395 توسط فریبا مصطفوی در انتشارات مهر نوروز گردآوری شده است. اگرچه کتاب مذکور به طور کلی مجموعه ای از تصاویر ارزشمند با کیفیت مطلوب برای معرفی برخی کارگاه های صنایع دستی بوده، اما همانند هر اثر علمی کاستی های شکلی و محتوایی دارد که در این جستار سعی شده به نقد انتقادی آن پرداخته شود. این پژوهش با تکیه بر روش کتابخانه ای برخی گزاره های غیر علمی آن که سبب گمراه شدن خواننده (هنرمندان) بوده و از پژوهشی به پژوهش دیگر منتقل می شود را تبیین نموده است. در همین راستا کاستی ها اشاره و نظرات انتقادی ذیل هر یک از مباحث بیان خواهد شد.

خاتم کاری از جمله هنرهای سنتی مرتبط با چوب است که امروزه از رونق خوبی برخوردار نیست. ساخت خاتم گره از دوره صفوی مورد اهمیت قرار گرفت و تا دوره معاصر از آن استفاده می شود. توجه به خاتم کاری و پرداختن به نقد منابع آن، در حوزه پژوهش های حائز اهمیتی است که دستاوردهایی چون آشنایی، معرفی و آسیب شناسی را به ارمغان خواهد داشت. کمبود اطلاعات تخصصی در نوشتارهای پیشین محسوس است. مقاله بررسی شیوه ساخت و گُل بندی (Golbandi) در خاتم گره پنج در فصلنامه علمی-پژوهشی نگره به نویسندگی مریم اکبرزاده و محمدصادق میرزا ابوالقاسمی در پاییز 1397، شماره 47 و در صفحات 82 تا 95 به چاپ رسیده است. ضرورت به نقد و ارزیابی مقاله مذکور حاکی از اهمیت نشر اطلاعات صحیح در خصوص خاتم کاری به ویژه خاتم گره است. خاتم گره با پیشینه ای غنی، به دلایلی از جمله دشواری در تهیه مواد اولیه و مراحل ساخت، امروزه کمتر مورد توجه است؛ لذا پرداختن به این خاتم و مستندنگاری آن از اهمیت های پژوهشی حاضر است. نقد این اثر که به شکل محتوایی و علمی صورت گرفته، سعی در تبیین کاستی هایی هر چند اندک در مراحل تخصصی ساخت خاتم گره پنج دارد.

اهداف: در این پژوهش خاتم کاری به عنوان بخشی از تزیینات معماری مورد نظر بوده که در این راستا به در ورودی امامزاده زید (ع) در شهر تهران و در ورودی محفوظ در موزه ملی ایران پرداخته شده است. هدف از پژوهش، مستندنگاری و تحلیل تخصصی درهای ورودی نامبرده، جهت دستیابی به اطلاعات تخصصی و فنی است. روش ها: خاتم کاری یکی از روش های تزیین سطح اشیای چوبی است که از دوره آل مظفر تاکنون آثار قابل توجهی در گنجینه های هنری از آن بر جای مانده است. از منظر روش شناسی، مطالعات صورت گرفته به صورت ترکیبی بوده و در آن از رهیافت زمینه ای استفاده شده است. روش تحقیق مورد استفاده بر حسب هدف کاربردی و شیوه ی مطالعه بر حسب روش و ماهیت توصیفی- تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات به صورت بررسی میدانی و کتابخانه ای بوده است. همچنین دو در ورودی به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شده است. یافته ها: بررسی های صورت گرفته حاکی از آنست که پژوهش حاضر نقش مؤثری در واکاوی مؤلفه های نوآوری خاتم کاری دوره ی قاجار در دو اثر مورد مطالعه و جایگاه آن در تزیینات معماری داشته و همچنین مستندنگاری و تحلیل اطلاعات تخصصی حاصله کمک به ارتقای دانش حفاظت و نگهداری اثر دارد. نتیجه گیری: دستاوردهای پژوهش حاکی از آنست که درهای ورودی مورد مطالعه از جمله آثار شاخص دوره ی قاجار بوده که مؤلفه های نوآوری همچون خاتم معرق و خاتم به شیوه ی چیدمان گره در آن ها مشاهده می گردد. واکاوی و تحلیل این مؤلفه ها نقش مؤثری در حفظ آثار و همچنین به صورت اطلاعات مفید در راستای حفظ و نگهداری اثر به شمار می آیند.

مقاله پیش رو با رویکرد توصیفی انتقادی به نقد و بررسی «واژه نامه توصیفی خاتم سازی» به قلم نسرین طباطبایی پرداخته است؛ کتاب مذکور در سال 1382 به رشته تحریر درآمده است. در این راستا جنبه های صوری و ساختاری کتاب به لحاظ رعایت اصول نگارش علمی و همچنین محتوایی به لحاظ اهمیت مطالب و چیستی آن مورد بررسی واقع شده است. در شرایطی که مطالعات کتابخانه ای خاتم کاری اندک و با ابهاماتی مواجه بوده، نوشتار منابع هر چند با کاستی هایی دارای ارزش های معنوی برای خاتم کاری محسوب می گردد. در این کتاب مؤلف توانسته برای نخستین بار واژگان تخصصی خاتم کاری را گردآوری و توصیف نماید که ارزشمند و درخور تحسین است؛ در عین حال نقص هایی در روش ارائه، توصیف ناکافی در تعاریف واژگان و اصطلاحات تخصصی، فقدان برخی واژه های ضروری نیز بر آن مترتب است. از نظر صوری به لحاظ شیوه نگارش، نظام ارجاع دهی، ایرانیک نکردن برخی واژه ها و .. در کتاب دیده می شود. همچنین از نظر محتوایی ایرادهایی مانند نبود حد و مرز دقیق میان تعاریف برخی مدخل ها، تعاریف کوتاه و ناقص، فقدان برخی واژه های ضروری، عدم ارجاع مناسب و نبود فهرست به چشم می خورد. در این پژوهش سعی شده علاوه بر تبیین نقصان به بازتعریف واژگان نیز پرداخته شود.

طبق منابع تاریخی خاتم کاری یکی از هنرهای چوبی ایرانی بوده که با استناد به رحل چوبی محفوظ در موزه متروپولیتن، آغاز آن از دورهٔ آل مظفر شکل گرفته است. خاتم کاری در هر دوره ویژگی های منحصر به فردی داشته و همین مسئله سبب شده آثار شاخصی که از هر دوره بر جا مانده بخش مهمی از هنر ایرانی را شکل دهد. این پژوهش با هدف تحلیل شیوهٔ اجرایی خاتم معرق از دورهٔ قاجار تا دههٔ اخیر علاوه بر تبیین ویژگی های این شیوه به واکاوی آثار به جای مانده نیز پرداخته است. سؤالات این پژوهش عبارتند از : 1-ویژگی های فنی شیوهٔ خاتم معرق چیست؟ 2-چه عواملی در تداوم خاتم معرق از دورهٔ قاجار تا دههٔ اخیر مؤثر هستند؟ به منظور پاسخ دهی به سؤالات مطرح شده و همچنین تحقق هدف پژوهش، پس از تبیین شیوهٔ خاتم معرق و تحلیل چگونگی تداوم آن تا دههٔ اخیر، 6 اثر خاتم معرق از دورهٔ قاجار تا دههٔ اخیر به عنوان جامعه هدف پژوهش تحلیل و واکاوی شدند. در این پژوهش روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و رویکرد آن از نظر روش شناختی، مبتنی بر رویکرد ساخت گرا است. مطالعات و روش گردآوری اطلاعات مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی بوده، ابزار و شیوه مورد استفاده مشاهده و روش تجزیه و تحلیل کیفی است. نتایج تحقیق حاکی از آن بوده که شیوهٔ خاتم معرق به گونه ای است که براساس آن در یک اثر خاتم کاری می توان علاوه بر تفکیک رنگی بین خاتم ها، زیبایی، تنوع طرح و نقش نیز ایجاد نمود. با توجه به بررسی های صورت گرفته می توان نتیجه گرفت شیوهٔ خاتم معرق یکی از روش های پر اهمیت در خاتم کاری دوره قاجار بوده که تا دههٔ اخیر تداوم یافته و نمونه های موجود بررسی شده گواهی بر این امر است.