محی الدین امجدی

پژوهش های مختلف در مورد عرفان و تصوف معمولاً کارکردهای طریقتی وآیینی این نهادها را بررسی کرده اند، اما نهادهای صوفیانه و خانقاهی علاوه بر نقش دینی، دارای کارکردهای مختلف اجتماعی و سیاسی و ادبی نیز بوده اند. این مقاله در پی آن است با بررسی رویکردهای ادبی طریقت نقشبندیه، یکی دیگر از کارکردهای مهم و غیرآیینی آن را در کانون توجه قرار دهد به همین دلیل در این مقاله به بررسی مکتوبات فارسی مولانا خالد نقشبندی (۱۲۴۲-۱۱۹۳ ه .ش) و تأثیر آن در گسترش زبان و ادبیات فارسی در خارج از مرزهای ایران پرداخته ایم. این پژوهش به شیوه ای توصیفی- تحلیلی ابتدا دلایل و زمینه های بهره گیری مولانا خالد از زبان فارسی در نگارش نامه ها و مکتوبات را تبیین کرده و سپس به بررسی دامنه انتشار این نامه ها در مناطق مختلف جهان اسلام پرداخته است. علاوه بر این، پایگاه اجتماعی مخاطبان نامه های مولانا خالد و نقش آن ها در بازنشر این مکتوبات در خارج از مرزهای ایران مورد توجه و بررسی قرارگرفته است.

پیوند عمیق ادبیات کردی با زبان و ادبیات فارسی و بررسی وجوه مختلف این ارتباطات می تواند بسیاری از زوایای حیات فرهنگی و هنری منطقه را نشان دهد. بی گمان شاعرانی همانند حافظ و سعدی تاثیر مهمی بر شعر و اندیشه در سراسر خاورمیانه داشته و توانسته اند علاوه بر گسترش شعر و ادبیات فارسی، در حوزه هنر و ادبیات اسباب همگرایی فرهنگی و ادبی در حوزه ادبیات منطقه شوند. در حوزه شعر کردی شاعران بسیاری همانند؛ ملای جزیری، نالی، محوی دراشعارخود در حیطه های ادبی، زبانی و فکری تحت تاثیر شاعرانی همانند حافظ، سعدی و مولانا و... بوده اند. علاوه بر شاعران کرد، مولانا خالد نقشبندی یکی از شاعران و ادیبان قرن دوازدهم هجری و یکی از چهره های تاثیر گذار در حوزه عرفان و تصوف درکردستان و خاومیانه است که در نامه های فارسی خود بسیار تحت تاثیر شعر فارسی و به ویژه اشعار حافظ و سعدی بوده است. ما دراین مقاله نامه های مولانا خالد را بررسی کرده، به شیوه ای توصیفی-تحلیلی به تشریح دلایل تاریخی و ادبی و اجتماعی بهره گیری مولانا خالد  از اشعار سعدی شیرازی پرداخته ایم که مشخص شد مولانا خالد بر اساس سوابق فرهنگی مشترک و آموزش زبان فارسی در حجره ها و مراکز علوم دینی کردستان و همچنین ارتباط با کردستان ایران با زبان فارسی وآثار سعدی آشنایی یافته است و در نامه های خود در مضامین پند و اندرز ، هشدار وانذار، بیان دوستی و محبت و عرفان و تصوف از اشعار و افکار سعدی بهره برده است.

عرفان و تصوف و اصطلاحات و رمزگان وابسته به آن همواره در شعر کلاسیک فارسی حضور داشته است و شاعران از آن بهره های زیادی برده اند، اما در شعر معاصر این ارتباط بسیار محدود شده است. با توجه به اینکه این رمزگان امکان تولید، دریافت و تفسیر متون را ارائه می کند، ما در این مقاله درنظر داریم به بررسی رمزگان عرفانی شعر سید حسن حسینی بپردازیم تا بر مبنای آن بتوانیم تأثیر عرفان و تصوف و نقش آن را در خلق تصاویر و مضمون های شعری وی دریابیم. به این منظور، با رویکردی توصیفی–تحلیلی لایه های زبانی، فکری و بلاغی اشعار سید حسن حسینی را بررسی می کنیم تا کیفیت تأثیر این رمزگان را در شعر او را نشان دهیم. نتایج حاصل از این مقاله نشان می دهد هرچند با تحولات دنیای مدرن و تغییر ذائقه نسل جدید، عناصر و رمزگان نهاد عرفان و تصوف از کانون توجه شاعران معاصر به ویژه شاعران نوپرداز کنار رفته است، اما سید حسن حسینی  در سه حیطه زبانی، ادبی و فکری از این رمزگان استفاده کرده است. وی در حیطه بلاغی برای ساخت انواع تصاویر شعری همانند تشبیه و استعاره و همچنین انواع تلمیح و مراعات نظیر از این رمزگان بهره برده و در حیطه فکری برای مبارزه با ریاکاری و دیگر مظاهر آن استفاده کرده است. به این ترتیب او توانسته از این رمزگان برای بارور کردن ادبیات معاصر بهره بگیرد و تا حدودی گسست میان شعر نو و شعر کلاسیک فارسی را کم کند.