محمدمهدی حاجیلویی محب

(زمینه پژوهش:) برخورداری انسان از اعتقادات پایدار اخلاقی، رفتار بر پایه هنجارها و پذیرش مسئولیت کارهای خویش، در نزد روان شناسان، به عنوان هوش اخلاقی یاد شده که مؤلفه ها و اصولی را برای آن بیان کرده اند. این موضوع، پیش تر در آموزه های دینی به شکلی متفاوت طرح شده است. در کنار دیگر منابع مکتوب دینی، صحیفه سجادیّه با عرضه مباحث اخلاقی در قالب دعا، منبعی برای کاوش پیرامون هوش اخلاقی می باشد. (روش و هدف:) جستار حاضر، با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی، به دنبال دست یابی به مؤلفه ها و اصول هوش اخلاقی در دعای مکارم الاخلاقِ این کتاب شریف است. (یافته ها:) در همین راستا، مفهوم و مؤلفه های هوش اخلاقی از نگاه روان شناسان مورد بررسی قرار گرفته و وجوه مشترک این دیدگاه ها استخراج و عرضه شد. وجوه مورد نظر، در چارچوب هوش اخلاقی و در دعای مکارم الاخلاق، پی جویی و گردآوری گردید. ( نتایج:) حاصل این که شش مؤلفه در این دعا بیان شده، شامل:«1درست کاری، راستی و صداقت در نیّت، گفتار و رفتار ؛ 2خدمت رسانی و گره گشایی، با عبارت برادریِ مردم ؛ 3گذشت و چشم پوشی و خوبی کردن به دیگران در برابر بدی آنان ؛ 4قدرشناسی و سپاس گزاری برای ایجاد و ثبیت رفتارهایی محترمانه با دیگران؛ 5احترام و ارزش گذاری برای انسان ها؛ 6رعایت عدالت و انصاف، چنان که انسان ها در جامعه ای با هوش اخلاقی بالا، نه ظلم می کنند و نه، مورد ظلم قرار می گیرند». (نوآوری:)بررسی هم زمان هوش اخلاقی در منابع روان شناسی و دینی، بازنمایی این موضوع در دعای مکارم الاخلاق و نیز، دست یابی به وجوه شش گانه مشترک نظریه هوش اخلاقی، از نوآوری های پژوهش حاضر تلقّی می گردد.

معناشناسی واژگان، یکی از شاخه های دانش زبان شناسی بوده که به تحلیل معنایی واژه ها و جمله های یک متن پرداخته و ارتباط بین آنان را به وسیله نظام معنایی روشن میسازد. این روش، به خواننده کمک میکند تا با توجه به سیاق و دقت در مجاورت کلمات، از افق نگاه گوینده یا نگارنده، به متن نگریسته و به زنجیرهای از معنا دست یابد. چنین فرآیندی، فهم بهتری از متون مختلف، به ویژه متون دینی، مانند نهج البلاغه و واژههای به کار رفته در آن، ارائه میدهد. هدایت، واژهای پر کاربرد در نهج البلاغه بوده که مسائل گوناگون اعتقادی، تربیتی و اخلاقی پیرامون آن طرح شده است. پژوهش حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی و با بهره گیری از معناشناسی همزمانی، با هدف فهم ابزار، مفاهیم تأثیرگذار و دستیابی به میدان معنایی واژه هدایت در نهج البلاغه، سامان یافته است. بررسیها نشان داد که معنای اساسی هدایت، راهنمایی کردن بوده و ساحتهای گوناگونی در ارتباط با این واژه قابل طرح است، شامل: همنشینهای ابزاری، مانند پیامبر(ص) ؛ همنشینهای پیشران، مانند درخواست مدد الهی؛ هم نشین های پسران مانند شیطان؛ واژههای ملازم، مانند برخورداری از قلب سلیم؛ واژه های متضاد، مانند ضلالت. از تحلیل دادههای پیشگفته، نتیجهگیری میشود که هدایت، نجاتی ازسوی خدا به کسانی است که از قلب سلیم برخوردارند و در مسیر گمراهی و هلاکت قدم نمی گذارند. ترسیم میدان معنایی واژه هدایت در نهجالبلاغه، بر پایه شیوه همزمانی و همنشینی واژگانی، از نوآوریهای پژوهش حاضر تلقّی میگردد.