افراسیاب صالحی شهرودی

عوامل متعددی در شکل گیری تفکرات اخلاقی پیروان یک مکتب نقش ایفا می کنند، در این میان نقش آموزه های مکاتب و ادیان مجاور و تفکرات پیشین، عاملی تأثیر گذار و تعیین کننده است. یکی از راهبردهای دین مبین اسلام در حوزه اخلاق، نوع مواجهه اش با مواهب دنیایی و غرایز انسانی بوده است، اما نشانه هایی از تاثیرپذیری مسلمانان از تفکرات اخلاقی مسیحیت، پیامبر گرامی ص را بر آن داشت که نسبت به این نگرانی اعلام موضع کرده و به مقابله با آن بپردازد. زیرا عدم ممانعت از این انحراف در همان مراحل اولیه، می توانست عامل ایجاد نگرانی های جدی برای اخلاق مسلمانان بعد از وفات ایشان باشد.

در این مقاله ابتدا مروری بر نحوه مدیریت جامعه اسلامی توسط حضرت پیامبر ص در خصوص حضور بانوان در عرصه های مختلف اجتماعی داشتیم و در ادامه آثار این نوع مدیریت را در عملکرد زنان تربیت شده این مکتب، در حادثه عاشورا بیان نموده ایم. این مقاله که به شیوه توصیفی- تحلیلی نگارش یافته، بر این باور است که حضور فعال و حماسه ساز بانوان در اتفاقات عاشورا، محصول روش مدیریت پیامبر اکرم ص در ایجاد فضای تربیتی فراگیر برای همه شهروندان از جمله بانوان در جامعه اسلامی بوده و در عصر حاضر هم لازمه حرکت جوامع بشری در مسیر تعالی و حق طلبی، الگو قرار دادن آن شیوه تربیتی و مدیریتی -البته با در نظر گرفتن تفاوتهای فرهنگی جامعه صدر اسلام با شرایط کنونی انسانها- می باشد.

بسیاری از مباحث اخلاقیِ ناظر به عدالت که از سوی فلاسفه مسلمان متقدم، مطرح شده است، برگرفته از آرا و دیدگاه های افلاطون و ارسطو است و آنها افزون بر انتشار و اشاعه مُدلِ نفس شناسانه افلاطون و نظریه اعتدال ارسطو، در تلاش برای معادل انگاری مفاهیم قرآنی با تفکرات این دو فیلسوف یونانی و به نوعی تحمیل نظرات آنها به قرآن کریم نیز بوده اند . در زبان عربی و فرهنگ اسلامی، «عدالت» به «دادن حق هر صاحبِ حق»، «وضع شیْ ء در موضع خود» و همچنین «مساوات» و «(اعتدال» معنا شده و به رغم این که علامه طباطبایی، به این جهات مختلفِ معنایی توجه داده اند، به واسطه تأثیرپذیری از فلاسفه مسلمان - که آنها را «علمای علم اخلاق» می نامد - آمیزه و ادغامی از دیدگاه های افلاطون و ارسطو را در تفسیر المیزان وارد کرده و از آن جهت که «اعتدال » از میان معانی ذکر شده برای عدالت، همخوانی بیشتری با تفکرات پیش گفته دارد، آن را بهترین معنا برای تفسیر «عدالت» در قرآن کریم انگاشته اند و از همین رو، تفسیر ایشان از برخی آیات که واژه «عدالت» در آنها به کار رفته، متأثر از این پیش فرض است . افزون بر این، ایشان در مقابل مُدل نفس شناسانه فلاسفه، توصیفی در حد انتظار از مُدل نفس شناسانه قرآن، ارائه نکردند .

متون اسلامی در عین اینکه جوهره انسانی زنان و مردان را یکسان معرفی کرده و راه دستیابی به کمالات انسانی و سعاتمندی اخروی را برای هر دو گروه هموار دانسته اند، تفاوت هایی را هم میان آنها ذکر کرده اند که این تفاوتها به نوبه خود منشاء تفاوت در احکام و شرایط زنان در جامعه و خانواده گشته است.در این نوشتار دیدگاهی که اسلام در مورد ویژگی های خاص زنان مطرح کرده و در نهایت موجب وضع احکام خاص برای آنان گردیده مورد بررسی قرار گرفته است.

امروزه تلاشهایی برای معناشناسی مفاهیم قرآنی به مدد روشهای نوین آغاز شده است. در این مقاله سعی شده است، دستاورد ایزوتسو در معناشناسی مفهوم صدق را که براساس مکتب قوم معناشناختی انجام داده است با معناشناسی همین مفهوم که علامه طباطبایی با روشهای سنتی انجام داده مقایسه کنیم تا با میزان کارامدی هر کدام از این روشها در عمل آشنا شویم. در این جهت گفتنی است که علامه طباطبایی براساس مبانی معناشناسانه خود که می توانیم آنرا در گروه مکاتب ذات گرایانه جای دهیم صدق را در اصل به معنای خبر مطابق با واقع دانسته که با بهره گیری از عنصر مطابقت که در این واژه وجود دارد به صورت مجازی به معانی دیگری مثل مطابقت رفتار با اعتقاد یا مطابقت ظاهر با باطن هم استعمال می شود. ایزوتسو معتقد است مفهوم صدق در جهانبینی اسلام در کنار معنای راستگویی، معنای جدیدی گرفته و آن امانت داری و پای بندی به عهد و پیمان است. در بررسی نهایی مشخص شده است هر چند ایزوتسو و علامه با بهره گیری از روشهای متفاوت توانسته اند تا حد قابل توجهی در معناشناسی صدق موفق باشند اما هر دو نظریه در معنایی که از مفهوم صدق ارائه داده اند حاوی نقاط مبهمی هستند و این نشان دهنده نیاز به مبانی یا روشهای دقیق تر در معناشناسی مفردات قرآن است.