حامد دهقانی فیروزآبادی

اگر بپذیریم که «مالکیت پدر بر فرزند» انگاره حقوقی شناخته شده و اثرگذاری در محیط قانونی قرآن بوده است، الگوی برخورد قرآن کریم با چنین هنجار ریشه داری چگونه بوده است؟ پاسخ به این پرسش می تواند پرتوی بر مسئله چالشیِ چگونگی مواجهه قرآن کریم با نظام های قانونی پیش از خود بیفکند. ازاین رو نوشتار فرارو فرضیه «پیش فرض امضایی» قرآن در تشریع را در چارچوب انگاره «مالکیت پدر» به آزمون گذاشته است. نتیجه آن که قرآن در همان گام نخست نزول، با سکوت خود انگاره مالکیت پدر را «امضا» کرده و در ادامه، تنها برای اصلاح برخی پیامدهای مردود آن، بیان هایی تأسیسی داشته است. حق تزویج فرزند، قصاص نشدن پدر در قتل فرزند، حلیت ربای پدر و فرزند، تقدم ولایت جد بر پدر، آزاد شدن قهری پدر، جاری نشدن حد سرقت بر پدر و برخی دیگر از این دست احکام، همگی برآمده از انگاره مالکیت پدر است که با سکوت قرآن امضا شده اند. در سایه این سکوت امضایی قرآن، چنین می نماید که «سنت»، تنها وظیفه تبیین و تفصیل الگوی تشریعی قرآن درباره این انگاره را بر عهده داشته و در عرض کتاب الهی تشریعی نکرده است.

معناشناسی روایی قرآن، به معنای منبع دانستن روایات اهل بیت(ع) در معناشناسی این کتاب الهی، ضرورتی است که با توجه به برخی کمبودها و کاستی ها در عملکرد لغویان و نیز مختصات معناشناختی قرآن، پیش چشم داشتن آن در فرآیندهای قرآن پژوهی نتایج شگرفی به دنبال دارد. ارزیابی مبانی اعتبار و کارآمدی رویکرد معناشناختی به روایات اهل بیت(ع) در فهم قرآن کریم، مسأله اصلی این نوشتار است. بررسی مصادر اولیه لغت عربی نشان از آن دارد که عملکرد لغویان در بازنمایی واقعیت های زبانی آن روزگار با آسیب های جدی روبه رو است. در مقابل به دلیل اوج فصاحت و سخنوری اهل بیت، هم ترازی زبان ایشان با سبک زبانی قرآن، ساختارمندی دستگاه نقل حدیث شیعه و ناچیز بودن آسیب نقل معنا در آن، نه تنها استشهاد لغوی به روایات اهل بیت(ع) شایسته است، بلکه این منبع واژگانی کارآمدی بیشتری نسبت به دیگر مصادر لغوی در معناشناسی قرآن دارد. کلیدواژه ها: معناشناسی قرآن، روایات اهل بیت(ع)، معناشناسی روایی، حجیت قول لغوی، استشهاد لغوی به روایات.

مشتقات ریشه ی «خبر» در معجم های لغوی، در نگاه اول از لحاظ مفهومی بسیار پراکنده و متنافر به نظر می رسد، ولی می توان تمامی این استعمالات را در سه حوزه ی معنایی جای داد. هر کدام از این حوزه های معنایی پیرامون یک کاربرد نخستین شکل گرفته اند که عبارتند از: «حفره و سوارخ زمین»، «مشک بزرگ»، «نهان و باطن انسان». در هر یک از حوزه های معنایی مذکور، با گذشت زمان و نیاز به توسعه ی دایره ی واژگان مطابق با گسترده شدن حوزه ی مفاهیم، از دل کاربردهای نخستین، کاربردهای دیگری نیز نشأت گرفته است. بررسی های ریشه شناختی نشان می دهد که حلقه ی ارتباطی بین این سه حوزه ی معنایی مفهوم «نهان و باطن» است. هم چنین بر اساس سیر تطور ماده ی لغوی «خبر» می توانیم نتیجه بگیریم که فعل«خبر» به معنای «آگاهی یافتن به نهان و حقیقت یک امر» و نیز فعل «أخبر» به معنای «عرضه داشتن باطن یک چیز» و منظور از صفت «خبیر»، «آگاه به نهان و حقیقت اشیاء» است.