جلال عراقی

خانواده یکی از نهادهای مهم اجتماعی است که نظام حقوقی اسلام در راستای تحکیم روابط زوجین، قواعد و اصول خاصی را بنیان نهاده است. اصول و قواعد فقهی حاکم بر خانواده در شناخت ساختار کلی حقوق خانواده نقش مهمی دارد. قاعده الزام یکی از این قواعد فقهی است که ظرفیت ویژه ای در تقریب بین مذاهب اسلامی در احوال شخصیه دارد. این قاعده در جهت پیشگیری از اختلال نظام ناشی از تفاوت احکام پیروان مذاهب با تجویز امکان تعامل مطلوب و بهره گیری از ظرفیت فقهی مذاهب، زمینه همزیستی آنان را فراهم می سازد. در این نوشتار که با روش توصیفی-تحلیلی به رشته تحریر درآمده با مداقه در آرای فقیهان مذاهب اسلامی و بررسی آثار قواعدنویسان کاربرد قاعده الزام در نظام خانواده مورد تحلیل قرار گرفته است. این قاعده با الزام پیروان مذاهب به عقاید و باورها و احکام خویش در صدد نهادینه کردن احکام الهی در جوامع اسلامی است. مباحثی چون استشهاد در نکاح، جمع بین عمه و دختر برادر و عده مطلقه یائسه و صغیره از جمله مباحث اختلافی است که در گستره قاعده الزام، تقریب مذاهب اسلامی را ایجاد کرد و استحکام خانواده و الزام افراد به دستورات اسلامی را در مسئله نکاح و طلاق نهادینه کرده است.

امروزه با گسترش اینترنت و سهولت دسترسی به طیف وسیعی از محتوا، جوامع با خیل عظیمی از محتوا و بازنمایی ها مواجه شده اند که یکی از مؤثرترین راه های انتقال، ایدئولوژی متن و به ویژه داستان های جنسی است. کاربران و مخاطبان این داستان ها در فضای مجازی می توانند در معرض این فضا قرار گیرند که تأثیرات سوئی نه تنها بر روابط درون خانوادگی، بلکه بر ذهنیت و دیدگاه شخص نسبت به اطرافیان خواهد داشت مقاله حاضر در صدد است با استفاده از روش تحلیل گفتمان، رویکرد جامعه شناختی- معنایی ون لیوون، داستانی با مضمون رابطه جنسی با محارم (پدر و دختر) را مورد بررسی و سوگیری های ایدئولوژیک آن را نشان دهد. نتایج تحقیق نشان می دهد راوی در بستری داستان را پرورانده که از دید مخاطب امری واقعی پنداشته شده؛ در صورتی که با واکاوی آن مشخص می شود در پی رنگ روایت، ارزش ها و روابط درون خانوادگی استحاله یافته و سبک زندگی غیر مؤمنانه بسترسازی شده است.

فضای مجازی همواره به عنوان یکی از زمینه های اصلی بروز مشکلات خانوادگی و تغییر ذائقه زوجین در زندگی مشترک بوده که تولیدات آن سبب تحریف ارزش های عرفی زندگی مشترک و اشاعه و ترویج فحشا- به ویژه در میان نسل جوان جامعه اسلامی- شده است. پژوهش حاضر در پی آن بود که با بررسی فضای روایی یک داستان مصور، زمینه شکل گیری این فضا را در مخاطبان و تأثیرات عینی و ذهنی آن بر کنش کاربران تارنماهای پورنوگرافیک مورد بررسی قرار دهد. در این پژوهش با استفاده از تحلیل نشانه شناسی، پیام های رمزگذاری شده و روابط خیالی که در داستان های مصور جنسی برای خانواده- به ویژه زوجین- متصور می شود، واکاوی و تفسیر شده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که پدیده بی غیرتی ناموسی که در دیدگاه فقهی و اسلامی و نیز عرف جامعه ایرانی مورد نکوهش است، متأثر از چنین پیام هایی- به ویژه در عرصه فضای مجازی- در حال ظهور است.

از جمله مسائل مستحدثه و غیرمنتظره در جامعه ایران معاصر در دهه کنونی، پدیده موسوم به «ازدواج سفید» است. ازدواج سفید به عنوان مؤلفه ای انضمامی از سبک زندگی مدرن، با مختصات ویژه تقریباً هیچ تناسب معنا داری با نیازها، انتظارات، اقتضائات، زیرساخت های فرهنگی، الگوها و قواعد هنجاری و تجربه های زیسته جامعه ایران به عنوان یک جامعه مذهبی دارای اکثریت مسلمان، برخوردار از حاکمیت دینی و ملتزم به شریعت اسلامی ندارد. به دلیل همین ناهمخوانی است که این پدیده به رغم نوظهور بودن و کمیت وقوعی بسیار محدود آن (عمدتاً در برخی کلان شهرها و در میان شمار اندکی از شهروندان) حساسیت های بسیار زیادی را در سطح عموم برانگیخته و اندیشمندان علوم اجتماعی را در جهت یافتن علل و دلایل مؤثر در تکون و بسط تدریجی و آرام آن و نیز آثار و پیامدهای مختلف آن به فرضیه سازی و نظریه پردازی برانگیخته است. نوشتار حاضر سعی دارد با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی و با ارجاع به منابع کتابخانه ای، مصاحبه اکتشافی با برخی از کارشناسان و نیز مشاهدات عینی، این پدیده را تا حد امکان، از ابعاد مختلف موردبررسی و تحلیل قرار دهد.