وحید صفا

حوزه معنایی «عفو و بخشایش»، چه نسبت به ارتباط انسان ها با همدیگر و چه نسبت به ارتباط خداوند با انسان، از حوزه های معنایی پراهمیت در قرآن کریم است که پنج ریشه «عفو»، «تکفیر»، «غفران»، «صفح» و «تجاوز» به صورت سنّتی، دالّ بر این معنا دانسته می شود. این در حالی است که خواننده عصر حاضر تفاوت چندانی میان مفردات این حوزه معنایی احساس نمی کند. رسالت این پژوهش، مطالعه دقیق این پنج ریشه با استفاده از روش های مختلف زبان شناسی تاریخی است. به این منظور با «ریشه شناسی» مفردات مربوطه و کشف «صورت بندی ساخت معنا» در هر واژه، تمایز معنایی میان این واژگان براساس دریافت عرب عصر نزول شناخته می شود و همچنین، با گونه شناسی سایر صورت بندی های ساخت این معنا در زبان های مختلف و مقایسه آن با گونه های موجود در زبان عربی قرآنی، علاوه بر فهم عمیق تر این مفهوم در عربی قرآنی، زمینه های ترجمه فرهنگی این مفردات را فراهم خواهیم کرد. بر این اساس مجموعاً چهارده گونه صورت بندی برای مفهوم بخشایش یافت شد که چهار گونه ی، بخشایش به مثابه التیام دادن، گرداندن، عبور کردن و پوشاندن، در عربی قرآنی مورد استفاده قرار گرفته است. در نهایت با تقسیم گونه های چهارده گانه به گونه های روانشناختی و گونه های فرهنگی، به مترجم کمک شده، خصوصاً در ترجمه دسته دوم، دقت های بیشتری را به کار بسته و به همسانی ها و ناهمسانی های فرهنگی زبان مبدأ و مقصد توجه کند.

از ویژگی های بارز حدیث اسلامی، خصوصاً حدیث شیعه، انتقال مکتوب آن در طی نسل های متمادی است. این ویژگی گرچه مزیّتی مهم به شمار می آید اما مشکلاتی نیز ناگزیر به همراه دارد. یکی از این مشکلات مسئله پیدایش اختلاف در نسخه/تحریر های کتب حدیثی است که از قرون متقدّم تاکنون از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و هست. در دوران پیش از شیخ طوسی که هنوز دیدگاه حجّیّت تعبّدی خبر چندان مورد توجّه امامیه، خصوصاً در بغداد، نبود، یافتن نسخه های مورد اعتماد از کتب حدیثی، از مهم ترین فعّالیت های فقها و مکاتب حدیثی امامی به شمار می رفت و پس از پذیرش این دیدگاه نیز، اختلاف نسخه های کتب حدیثی، خود را در موضوع تعارض روایات نمایان می نمود. با این حال، مسئله اختلاف نسخه های کتب متقدم امامی تاکنون به صورت مجزّا مورد بررسی قرار نگرفته و عوامل آن واکاوی نشده است. با شناخت این عوامل، علت ترجیح یک نسخه از یک کتاب حدیثی، توسط محدثین متقدم امامی آشکار و در یافتن نسخه و متن اصیل یک روایت و رفع تعارض میان روایات موفق تر خواهیم بود. در همین راستا با معرفی روش «تحلیل کتابشناسی» و با استفاده از این روش، عوامل اختلاف نسخه در کتب متقدّم امامی را شناسایی و برای هر مورد نمونه هایی ارائه می نماییم. در نتیجه این بحث، چهار عامل کلی جعل، تصحیف و تحریف سهوی، شتاب در اجازه و اختیار راوی از عوامل اختلاف نسخه در کتب متقدّم امامی شناخته شد.

واژه «لغو» و مشتقات آن در یازده آیه از قرآن کریم تکرار شده اند. معنای این واژه خصوصاً در برخی آیات منشأ اختلافات گسترده ای از زمان صحابه و تابعین بوده است که علت آن، دور شدن از بافت فرهنگی و زبان عربی عصر نزول قرآن می-باشد. یکی از روش های کارآمد جهت پیمودن این فاصله تاریخی و کشف معنای واژگان قرآنی در بافت نزول، استفاده از روش های مختلف زبان شناسی تاریخی، خصوصاً معناشناسی تاریخی و ریشه شناسی می باشد که در پژوهش پیش رو جهت کشف معنای این واژه مورد استفاده قرار گرفته است. به این منظور با توجه به بن ثنایی این واژه در زبان آفروآسیایی باستان و با تحلیل و مقایسه کاربردهای این ریشه در قرآن کریم و عهد عتیق، نقاط مبهم تحولات معنایی این واژه تا دوره عربی قرآنی روشن می شود. نتیجه کاوش اینست که با توجه به معنای «جاهل» در قرآن کریم، لغو در آن دوران، اوّلاً به سخنی گفته می شد که فرد «جاهل» در اثر غلیان انفجاری هوا و هوس بیان می کرد و ثانیاً به داوری های سطحی چنین شخصی گفته می-شد که به واسطه اثرگذاری این رویّه در قوای عقلی او انجام می شد.