اختلاف نسخه

عهد صفوی به لحاظ شکل گیری نخستین مراحل نقد شعر فارسی، از اهمیت خاصی برخوردار است. در این دوره، رویارویی شاعران ایرانی و هندی، سبب به وجود آمدن اندیشه های انتقادی در عرصه شعر و شاعری بوده است. غالب این اندیشه ها در مطاوی تذکره ها، تراجم احوال و پرسش ها و پاسخ هایی است که در قالب نامه ها ثبت شده اند. در میان شاعران این عهد، سهم حزین لاهیجی و سراج الدین خان آرزو در تکوین آن اندیشه ها بیش از دیگر شاعران و منتقدان است. آن دو، دو مرجع بلامنازع در داوری و نقد شعر شناخته شده اند و در آرا و نظریات انتقادی ایشان-که در ساختار محوری و معنا محوری خلاصه می شود- تقابل نقد ایرانی و هندی را می توان به وضوح دید. این مقاله نخستین تجربه های نقد شعر فارسی را بر پایه نامه ای از حزین لاهیجی- که در پاسخ به سوالات خان آرزو درباره برخی از اشعار خاقانی نوشته است- نشان می دهد. در این نامه بیست و پنج بیت از یازده قصیده از قصاید خاقانی مورد نقد و بررسی قرارگرفته است. از فحوای نامه چنین برمی آید که آرزو به خاطر استادی حزین در زبان و شعر فارسی، اشکالات و اعتراضات خود را بر او عرضه می دارد؛ چرا که به زعم آرزو، دریافت شاعر از شعر، بهترین نوع دریافت است. خاستگاه سوالات آرزو بیشتر مبتنی بر قرائت نادرست شعر، تصرف در کلمات و تصحیف آنها، اختلاف نسخه های دیوان خاقانی و بالاخره عدم توجه به روابط، اشارات و تلمیحات در آفرینش تعابیر و مضامین از جانب اوست. بیان کشاکش شعرا، نقل و تصحیح نامه، طرح جریان شکل گیری نقد شعر و تحلیل انتقادی نامه بر اساس آرا دو شاعر، از اهم اهداف این مقاله اند.

از ویژگی های بارز حدیث اسلامی، خصوصاً حدیث شیعه، انتقال مکتوب آن در طی نسل های متمادی است. این ویژگی گرچه مزیّتی مهم به شمار می آید اما مشکلاتی نیز ناگزیر به همراه دارد. یکی از این مشکلات مسئله پیدایش اختلاف در نسخه/تحریر های کتب حدیثی است که از قرون متقدّم تاکنون از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و هست. در دوران پیش از شیخ طوسی که هنوز دیدگاه حجّیّت تعبّدی خبر چندان مورد توجّه امامیه، خصوصاً در بغداد، نبود، یافتن نسخه های مورد اعتماد از کتب حدیثی، از مهم ترین فعّالیت های فقها و مکاتب حدیثی امامی به شمار می رفت و پس از پذیرش این دیدگاه نیز، اختلاف نسخه های کتب حدیثی، خود را در موضوع تعارض روایات نمایان می نمود. با این حال، مسئله اختلاف نسخه های کتب متقدم امامی تاکنون به صورت مجزّا مورد بررسی قرار نگرفته و عوامل آن واکاوی نشده است. با شناخت این عوامل، علت ترجیح یک نسخه از یک کتاب حدیثی، توسط محدثین متقدم امامی آشکار و در یافتن نسخه و متن اصیل یک روایت و رفع تعارض میان روایات موفق تر خواهیم بود. در همین راستا با معرفی روش «تحلیل کتابشناسی» و با استفاده از این روش، عوامل اختلاف نسخه در کتب متقدّم امامی را شناسایی و برای هر مورد نمونه هایی ارائه می نماییم. در نتیجه این بحث، چهار عامل کلی جعل، تصحیف و تحریف سهوی، شتاب در اجازه و اختیار راوی از عوامل اختلاف نسخه در کتب متقدّم امامی شناخته شد.