مجتبی رضایی سرچقا

هدف پژوهش حاضر بررسی معرفت تاریخی سعدی شیرازی در گلستان و بوستان می باشد. معرفت تاریخی و پیش فهم های تاریخی شیخ اجل در ایجاد این دو اثر سترگ در ادبیات فارسی، مسأله ی غامض و قابل درنگی است که چندان به آن پرداخته نشده است. در این مقاله سعی می شود به این پرسش پاسخ داده شود که پیش فهم های معرفت تاریخی سعدی در این دو اثر چه بوده و با چه عناصر و مفاهیمی خود را نشان داده است؟ فرضیه اصلی این مقاله این است که شرایط فردی و اجتماعی شیخ اجل در کنار مطالعات تاریخی و فرهنگی، در بینش تاریخی وی تأثیر بسزایی داشته است. نتایج این پژوهش که با روشی توصیفی- تحلیلی، صورت گرفته، نشان می دهند که آمیزه ای از عوامل و عناصر فردی و تاریخی و اجتماعی، چون: تحصیل در نظامیه ی بغداد به عنوان بزرگترین کانون فرهنگی جهان اسلام، آفاق گردی و محاط بودن در عصری متلاطم و حادثه خیز، در کنار مطالعه و تأمل در متون تاریخی و فرهنگی گذشته، -درسایه سار امنیت اجتمایی ایجاد شده توسط سلغریان- در شکل گیری نظام معرفتی و تاریخی سعدی، تأثیر قابل توجهی داشته است. آشنایی عمیق سعدی با متون تاریخی و فرهنگی گذشته، باعث شده تا پیش فهم های نظام معرفت تاریخی وی در برخی از آثارش با مفاهیم و ویژگی هایی چون: موضوعیت نداشتن اندیشه ی ظل اللهی، مشیت گرایی، اهتمام به کاربست عناصر، مفاهیم و شخصیت های تاریخی- اسطوره ای، وطنی و اسلامی-، و استفاده از تاریخ به مثابه ی ابزاری برای تعلیم اخلاق، در قالب حکایت ها، تمثیل ها، نمادها و تلمیح ها، تعریف و به گونه ای سحرانگیز و ابدی در نظم و نثرش متجلی شود.

جزایر متعدد خلیج فارس، بویژه جزایر ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک، همواره تحت حاکمیت ایران بوده اند. اگر در مقطعی از زمان بر این حاکمیت اشاره یا تصریحی صورت نگرفته، دلیل بر عدم حاکمیت ایران بر آنها نبوده است؛ بلکه این موضوع حاکی از وجود مالکیت و حاکمیت مسلم ایران بوده که نیازی به طرح دوباره آن احساس نشده است. ایران در ادوار مختلف تاریخی حاکمیت هیچ کشور و استعمارگری را بر جزایر خلیج فارس نپذیرفته و اشغال و تصرف برخی جزایر از سوی انگلیس در مقاطع تاریخی گذشته، همواره اعتراض ایران را در پی داشته است. حقوق بین الملل و کنوانسیون حقوق دریاها، اسناد رسمی و مکاتبات دو سفارت ایران و انگلیس، گزارش های رسمی اداری وزارت خارجه انگلیس، اصل تقدم تصرف و اثبات اشغال گری انگلیس، اصل استوپل و اعتراف به حق حاکمیت ایران، اصل جانشینی در معاهدات و لزوم پایبندی به آن و مفاد تفاهم نامه ۱۹۷۱.م، همگی از جمله دلایل و شواهدی هستند که مالکیت، تعلق دیرینه و حاکمیت ایران را بر جزایر سه گانه خلیج فارس نشان میدهد. بنابرین در حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه هیچگونه تردیدی وجود ندارد.

مسجد و مقبره شیخ بُرخ بنایی واقع در روستای تاریخی کوشه، در جزیره قشم، موضوع این پژوهش قرار گرفته است. ساختمان اولیه این بنا، متعلق به قرن اول هجریست و در سالهای 244 ؛ 737 ؛ 1100 و 1307 هجری، تجدید بنا شده است؛ بنابرین، ضرورت دارد با توجه به قدمت بنا و گذر از وقایع تاریخی، با تأمل به سیر تاریخی حوادث و توصیف آنچه که درحال حاضر از این مسجد و مقبره برجای مانده است، نگریسته شود. بنای کنونی مسجد و مقبره شیخ بُرخ ساده و مقعر است و کمتر کسی از وقایعی که در ادوار قبل بر مسجد گذشته، اطلاعی کامل دارد. آنچه که در اذهان محلی وجو د دارد، آمیخته با افسانه و حکایاتیست که در آن کمتر رنگ واقعیت دیده میشود؛ بنابرین، پژوهش حاضر درصدد است تا غبار از این ابهام بزداید و با رویکردی علمی، روند وقایع تاریخی این بنا را در گذشته و توصیفی از بنای کنونی آن، ارائه کند. این تحقیق بر مبنای مطالعات کتابخانه ای و اسنادی و پژوهشهای میدانی، بصورت توصیفی- تحلیلی، انجام شده است.

با پایان یافتن جنگ جهانی اول، تغییرات عمده یی در چشم انداز سیاسی، اقتصادی و اجتماعی سواحل شمالی خلیج فارس یعنی ایران پدید آمد. نوشتار حاضر این تغییرات را بررسی کرده و سیمای جدیدی از این سواحل را ترسیم میکند. با خروج روسیه از جنگ بواسطه وقوع انقلاب، شکست آلمان و اضمحلال عثمانی باعث شد که انگلیس بصورت قدرت غالب در منطقه ظاهر شود و بمحض خالی دیدن میدان از رقیب بسرعت درصدد برآید تا با انعقاد قراردادی موسوم به قرارداد ۱۹۱۹.م با ایران دست به نوسازی ساختار اداری و مالی و نظامی ایران زند البته این قرارداد با شکست مواجه شد، زیرا با مخالفت عوامل داخلی و خارجی روبرو گشت.ایران نیز کمی قبل از اتمام جنگ در صدد بود تا با تدارک هیئتی برای اعزام به کنفرانس صلح پاریس از قافله عقب نماند که البته تلاشهای این هیئت اعزامی برغم حضور در کنفرانس صلح به جایی نرسید و نتوانستند در مذاکرات صلح شرکت نمایند. از سوی دیگر در خلیج فارس و سواحل آن، تبعات جنگ بصورت رکود اقتصادی و مهاجرت عده کثیری از تجار و بازرگانان سواحل شمالی به سواحل جنوبی خلیج فارس و قحطی و کمبود مواد غذایی نمود پیدا کرد که این امر به همراه استخراج نفت تغییرات بنیادینی را در کانونهای اجتماعی و اقتصادی سواحل خلیج فارس پدید آورد.

تا پیش از روی کار آمدن قاجارها، امرا و حکام نواحی به دلیل فقدان مشروعیت نتوانستند در بین مردم جایگاه چندانی بدست آورند؛ لذا شاهان نخستین قاجار، در بدو امر، به منظور کسب مشروعیت دست به دامن علمای شیعه عصر شدند. از سوی دیگر، علمای شیعه ی اوایل دوره ی قاجار بر این باور بودند که در عصر غیبت، علما و فقها به عنوان نایبان آن حضرت تا زمان ظهور، عهده دار ولایت و حکومت شیعیانند و هر ولایتی و حکومتی غیر از ولایت فقها را نامشروع قلمدادکردند. در این میان، بودند علمایی که ضمن تأکید بر ولایت فقها، مشروعیت حکومت شاهان قاجار در امور دینوی را تأیید کردند. در این مقاله تلاش می شود تا دیدگاه ملااحمد نراقی مبنی بر ارجحیت ولایت فقها بر سلاطین در دوره غیبت با استناد به روایات و احادیث متعدد نشان داده شود و با ذکر وظایفی چون اجرای حدود و احکام، قضاوت، حفاظت، و صیانت از جان و مال مردم روشن می کند که مشروعیت حاکم جامعه اسلامی ناشی از اِشراف بر این حدود است. وظایفی که فقط فقها و علمای جامع الشرایط و مسلط به حدود شرعی می توانند این نوع ولایت و حکومت را صرفاً تا زمان ظهور حضرت مهدی (عج) برای مردم اعمال کنند. بدین ترتیب مبانی مشروعیت ولایت فقها و عدم مشروعیت شاهان قاجار تبیین می گردد. روش و شیوه ی بررسی در این مقاله به صورت توصیفی- تحلیلی بر مبنای مطالعات کتابخانه ای صورت پذیرفته است.

اماکن مذهبی، به ویژه امام زادگان و بقاع متبرکه، همواره یکی از پایدارترین کانون های مذهبی شیعیان بوده است. این اماکن از صدر اسلام تاکنون و در ادوار مختلف با شدت و ضعف مورد توجه محبان این معصوم زادگان بوده اند. امروزه امام زادگان تنها یک زیارتگاه و کانون مذهبی صرف نیستند، بلکه تاریخ، هویت، و محل استقرار آن ها گویای حقایق بسیار است. در واقع، این مکان ها بستر تحولات سیاسی و فرهنگی گوناگونی در دوران معاصر به شمار می آیند. پژوهش حاضر با نگاهی ایران شناختی به بررسی جامعی از امامزاده حسن کرج به عنوان یک نمونه موردی اختصاص دارد. در این راستا، پژوهشگر موقعیت بقعه مذکور، نام و نشان صاحب بقعه، تاریخچهبقعه، معماری کنونی بقعه و ملحقات آن و همینطور زائران، نذورات، مدفونین، بانیان، سازندگان و متولیان آن را مورد مطالعه قرار داده است.این پژوهش با استفاده از تحقیقات میدانی، مصاحبه شفاهی، اسناد و منابع کتابخانه ای با روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است.

یکی از منابعی که اخبار دقیق و روشنگرانه یی از وضعیت آشفته جنوب شرقی ایران بویژه از کرمان و بلوچستان در آستانه جنگ جهانی اول (۱۳۳۲- ۱۳۳۶ه.ق/ ۱۹۱۴- ۱۹۱۸.م) گزارش می داد. روزنامه «حبل المتین» بود؛ روزنامه ای که ضمن تشریح اوضاع و وقایع بلوچستان، ذیل عنوان «کرمان»، تلاش داشت تا مردم را از عواقب سه لانگاری و غفلت موجود از امور ولایات و بویژه سرحدات آگاه کند و با القای حس وطن دوستی، اولیای امور در تهران و حکام محلی را ملامت نماید. در این نوشتار تلاش شده با بررسی گزارش های مندرج در روزنامه حبل المتین در سال های منتهی به آغاز جنگ جهانی اول نشان داده شود که چگونه مؤیدالاسلام کاشانی به جهت عدم وصول مالیات و بی نظمی در سرحدات بلوچستان به منظور جلوگیری از تعارض همسایه جنوبی (انگلیسیها) به امور آشفته و وضعیت ناامن این خطه انتقاد کرده است. وی حضور حکام کارآمدی چون امیرمفخم و مصباح دیوان را در آن منطقه ضروری پنداشته و راهکارهایی برای خروج از ناامنیها و بی سامانی های آن نواحی پیشنهاد کرده است.