مهدی وزینی افضل

به چالش کشیده شدن چارچوب های قدرت سیاسیِ کهن در انقلاب مشروطه، منجر به تحولات عدیده در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی ایران شد که بخشی از نوگرایی و نوزایی آن، تشکیلات شهری را نشانه رفت. این پژواکِ تجددگرایی، شهرسازی قدیم را نماد عقب ماندگی می دانست که در هماهنگی با بخش های دیگر جامعه، می بایست ظاهری نو به خود می گرفت. اندیشه های تجددگرایانه در دوره رضاشاه، سنت زدگی را ترویج، و جایگزینی انگاره ها و طرح های نوین شهرسازی را دنبال می کرد. وجود زیرساخت های مدیریت شهری همچون بلدیه ها برای اجرای چنین طرح هایی الزام آور بود. بنابراین با تشکیل بلدیه شهر یزد در سال 1310ش، طرح های نوسازیِ شهری، که نماد آن خیابان های صلیب شکل بود، در نقاط مختلف شهر یزد اعمال شد که نمونه آن ساخت دو خیابان پهلوی و شاه و گذر این خیابان ها درست از وسطِ بافتِ تاریخی بود. شتابزدگی در پیاده سازی طرح های شهرسازی بخش مهمی از آثار تاریخی را از میان برد، کالبد تاریخی را مورد اهانت قرار داد و باعث چیرگیِ عناصر جدید در برابر هویت اجتماعی شد. این تحقیق سعی کرده است اقدامات دولت پهلوی در توسعه فیزیکیِ بافت تاریخی شهر یزد را با استفاده از اسناد تاریخی در قالب نرم افزار جغرافیایی GIS مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

یکی از موضوعات مهم در تبارشناسی ایلات، بررسی جایگاه و سیر تطور تاریخی این ایلات تأثیرگذار در تحولات غرب ایران و در منطقه ایلام است. هدف از این پژوهش که با تکیه بر روش توصیفی تحلیلی تدوین شده است، پاسخ به این پرسش هاست که بیات ها چگونه در ایلام ساکن شدند؟ و در مناسبات منطقه ای، چه نقش سیاسی و اجتماعی ای ایفا کردند؟ با نگاهی جزئی نگر و با رویکردی تحلیلی - تطبیقی، یافته ها حاکی از آن است که در قرن پنجم هجری که ایران توسط سلجوقیان فتح شد، شاخه ای از ترکمانان اوغوز با نام بیات، در قسمت های غرب استان ایلام امروزی سکونت اختیار کردند. بیات ها بعد از سقوط اتابکان خوزستان، در تقابل با اتابکان لرستان موفق به تشکیل بیگ نشینی کوچک در محدوده سکونتگاهی خود گردیدند؛ اما بعد از چندی توسط اتابکان لرستان ساقط شدند و بعد از سقوط، قلمرو سکونتگاهی آنها به ولایت بیات معروف شد. در دوره صفویه، ایل بیات در تقابل و کشاکش های مرزی و نظامی ایران و عثمانی نقش عمده ای ایفا کردند اما به مرور به علت آسیب های جدی بر ساختار ایلی این طایفه، به حاشیه رانده شدند.

هدف: دولت قاجار، تنها راه برون رفت از اوضاع نابه سامان کشور را نوسازی بخش های مختلف کشور، به ویژه در حوزه اقتصادی و وضع قوانین جدید در راستای عملی شدن این اهداف می دانست. راه سازی، به عنوان پایه و اساس چرخه صنعتی شدن، و تولید و فروش، به عنوان یکی از شاخص های توسعه، مدنظر اندیشه گران و سیاست مداران قاجاری قرار داشت؛ بنابراین، نیاز به تخصص مهندسان اروپایی، استخدام آلبرت کاستگرخان از اتریش را برای استفاده در بخش راه شوسه و راه آهن به دنبال داشت. بررسی برنامه ها و اقدامات کاستگرخان[1]، مهندس اتریشی در توسعه خطوط ارتباطی در ایران دوره قاجار هدف این مقاله است. روش / رویکرد پژوهش: این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا و براساس تحلیل اسناد و مدارک آرشیوی انجام شده است. یافته ها و نتیجه گیری: در جریان مذاکرات نمایندگان ایران در اروپا، در فاصله سال های 1270-1280ق/ 1853-1863م مذاکراتی با گروهی از مهندسان جاده سازی و راه آهن سازی انجام شد تا از آن ها به عنوان پیشرو در مهندسی فنی استفاده شود. درنتیجه مسیو آلبرت کاستگر از اتریش و بارون دونرمان[2] از فرانسه استخدام و راهی ایران شدند. آلبرت کاستگر با سفر به نقاط گوناگون ایران و جمع آوری اطلاعاتی مهم، سیاست های کلی راه سازی دولت ایران را ترسیم کرد و در اختیار دولت قاجار قرار داد. می توان او را پایه گذار مهندسی راه در ایران دانست. کاستگرخان راه های شوسه تهران-کرمانشاه، تهران-آمل و مشهد-قوچان را ساخت و طرح های راه آهن و سدسازی های گوناگونی به دولت ناصرالدین شاه پیشنهاد داد. اقدامات کاستگرخان  ناکام ماند و وقتی او ایران را ترک می کرد، جاده های کشور وضعیت مناسبتری نداشت. نظام سیاسی کهنه ایران، مشکلات امنیتی از جانب روسیه و انگلستان و قدرت های داخلی، اقتصاد دولتی، و فساد دیوانی از عوامل این ناکامی بود.

یکی از مهمترین مناطقی که دولت صفوی و نادرشاه با عثمانی ها بر سر آن مجادله داشتند، شهر قارص بود. در سیاست خارجی دولت های رقیب منطقه ای نظیر ایران، عثمانی و روسیه، موقعیت قارص به روشنی قابل درک بود زیرا این شهر پل ارتباطی منطقه قفقاز و آسیای صغیر به شمار می رفت و تسلط هر دولتی بر آن، باعث تقویت جایگاه اقتصادی و نظامی در این جغرافیای پیچیده می گشت. از همین رو پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی تطبیقی و با تاکید بر منابع ترکی تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که صفویان و نادرشاه برای تصرف قارص، چه اهداف سیاسی، نظامی و اقتصادی را دنبال می کردند؟ و دلیل اهمیت این شهر برای عثمانی ها چه بوده است؟ یافته ها پژوهش حاکی از آن است که از لحاظ سیاسی، تسلط بر قارص می توانست موازنه قدرت را در منطقه غرب ایران و قفقاز تغییر دهد و از لحاظ اقتصادی، خط ارتباطی تجارت قفقاز و شرق امپراتوری عثمانی و دریای سیاه از قارص می گذشت و تسلط بر آن تاثیر بسزایی در درآمدهای دولت های صفوی، افشار و عثمانی داشت. به همین دلیل کشمکش بر سر آن با عثمانی ها، در دوره صفوی، گسترش پیدا کرد و در دوره نادر به اوج خود رسید.  

با آغاز دوره حکومت صفویه، اهتمام ویژه ای برای ترویج شعایر گوناگون مذهب تشیع صورت پذیرفت. از نمودهای بارز آن، توجه به مقابر بزرگان دین ازجمله مراقد امامزادگانی بود که در نواحی مختلف کشور پراکنده بودند؛ چنانکه، فرمانروایان صفوی، اقدامات متعددی برای رونق زیارت آستانه های مذکور انجام دادند. بر این مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است که مراقد امامزادگان در عصر صفویه چه جایگاهی داشتند؟ برای پاسخگویی، به این برآورد می رسیم که مقابر امامزادگان به تدریج در زمینه های مختلف ازجمله اقدامات عمرانی از قبیل ساخت و تعمیر بنا و تشکیلات منسجمی همچون مدرسه و قبرستان، زیارت و منزلت اجتماعی بهبود چشمگیری یافتند. به نحوی که پس از مقابر امامان معصوم (ع)، مهم ترین مراقد زیارتی محسوب می شدند. به سبب اهمیت چشمگیر مراقد امامزادگان در زندگی مذهبی و روزمره جامعه، شناخت دقیق زمینه ها و عوامل شکل گیری شان به ویژه در دوره صفویه ضرورت مضاعفی می یابد. پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و شیوه جمع آوری داده های کتابخانه ای از منابع دست اول تاریخی پس از توصیف و طبقه بندی جنبه های گوناگون جایگاه مراقد امامزادگان به تحلیل و تفسیر این ویژگی ها و تأثیرات مختلف آن می پردازد.

در طول جنگ های قفقاز در دوره فتحعلی شاه، شرایط سخت میدانی و دیپلماتیک ایران در برابر روسیه، منجر به ایده نزدیکی دو رقیب منطقه ای یعنی ایران و عثمانی علیه روس ها شد. این طرح در قالب ساختار دیپلماتیک ابتدا از سوی فرانسه مطرح شد؛ اما چرخش فرانسه به سمت روسیه، این ایده را ناکام گذاشت. عباس میرزا سعی کرد طرح اتحاد با عثمانی را با شعار «اتحاد اسلامی» پیش ببرد و این سیاست را تا امضای قرارداد گلستان پی گرفت و تلاش های مختلفی را جهت نیل به آن انجام داد. این پژوهش با اتخاذ روش توصیفی تحلیلی و با کمک منابع ترکی استانبولی، در پی پاسخ به این پرسش است که طرح اتحاد ایران و عثمانی، با چه موانعی مواجه بود؟ نتایج تحقیق نشان می دهد، مشکلات ریشه دار میان ایران و عثمانی اجازه اعتمادسازی مشترک را به دو قدرت در راستای ایجاد یک جبهه مشترک علیه روسیه نداد. همچنین ترکان به شدت به عباس میرزا و طرح او به دیده تردید می نگریستند و ایده یک اتحاد نظامی علیه روسیه را بیشتر یک حرکت ظاهری برای تحت تأثیر قراردادن روس ها و به دست آوردن دستی بالاتر در مذاکرات صلح آینده، تحلیل می کردند؛ عدم اعتمادی که نهایتاً منجر به اتحادی میدانی نشد.

با استقرار فرمانروایی نادرشاه و برقراری امنیّت نسبی در کشور، بسیاری از شهرنشینان که به سبب هرج و مرج ناشی از فقدان حکومت مرکزی نیرومند، به روستاها و نواحی دوردست کوهستانی گریخته بودند، مجدّداً به شهرهای خویش بازگشتند. براین مبنا، پژوهش حاضر درصدد یافتن پاسخ به این پرسش است: نادرشاه افشار چه مناسبات عمرانی-مالی ای با شهرنشینان داشت؟ برای پاسخ گویی، این برآورد استنباط می شود که روابط فرمانروای افشار با شهرنشینان دو رویه کاملاً متفاوت داشت. نادر در تکاپوی دستیابی به مشروعیّت و قدرت مطلق، حتی الامکان با پیروی از سنّت دیوانی پادشاهان صفوی، به عمران و معافیت مالیاتی شهرها و ساخت شهرهای دائمی و موقت بنا بر ضروریات سیاسی-نظامی اقدام ورزید. با این همه، در دوره پادشاهی، وفاداری بسیاری از اعضای طبقات شهری به خاندان صفویه و تأکید فرمانروای افشار برای تأمین سیورسات اردوی جنگی به اخذ مالیات های مضاعف، شکنجه و توبیخ شهرنشینان و حتی اعضای برجسته دیوانسالاری نظامی انجامید. روند مذکور ضمن اعلام برائت و شورش اهالی و حکّام شهرها، موجب تضعیف پایه های اقتدار و مشروعیت حکومت افشاریه و در نهایت، مرگ فرمانروای افشار شد. پژوهش حاضر با استفاده از رویکرد تاریخی و شیوه جمع آوری داده های کتابخانه ای از منابع دست اول، پس از توصیف و طبقه بندی جنبه های گوناگون مناسبات نادرشاه افشار با شهرنشینان، به تحلیل و تفسیر این ویژگی ها و تأثیرات مختلف آن می پردازد.

ارزش های حاکم بر ساختار قدرت قبیله ای سلجوقیان، یکی از دلایل توفیق آنها در کسب قدرت سیاسی و نظامی بود؛ اما این ترکان در مرحله تشکیل دولت اقتدارگرا و گذر از نظام ایلی به شاهنشاهی، نیازمند بازنگری جدی در سنّت های صحرانشینی خود بودند؛ امری که منجر به تنش های مداوم میان نیروهای مرکزگرا و مرکزگریز شد. این چالش ها، بیشتر در قالب بحران های جانشینی و مسئله حقّ تقدم قدرت در میان سلسله مراتب خانوادگی بروز کرد و منجر به زد و خوردهای پیوسته و تشکیل حکومت های محلی متعدد در نقاط مختلف امپراطوری سلجوقیان شد. آل شُمله در خوزستان، یکی از این نیروهای مرکزگریز بودند که با حمایت دسته ای از ترکمانان افشار و با استفاده از نهاد اتابکی، از ضعف ساختاری سلجوقیان استفاده کردند و به مدت چهل سال در خوزستان و برخی نقاط عراق عجم و عراق عرب حکومتی اتابک نشین ایجاد نمودند. مقاله حاضر، بر آن است با بررسی سیر تحولات تاریخی و سیاسی این خاندان، روند شکل گیری تا سقوط این سلسله محلی را مورد بررسی قرار دهد