مریم متفکرآزاد

هنر ایران اسلامی یکی از شاخص ترین و بارزترین نمونه های هنر اسلامی محسوب می شود. اولین و مهمترین محل بروز و نمود هنر ایرانی- اسلامی، معماری است. مساجد به عنوان یکی از مکانهایی که همواره نمود مذهبی اسلام و به ویژه ایرانیان بوده مطرح می باشد. در این میان به دلیل ارزش و اعتبار مساجد و مذهب در ایران همواره آراستن مساجد یکی از دغدغه های مهم هنرمندان و مردم بوده است. مسجد جامع ارومیه و محراب زیبای آن همانند بیشتر مساجد جامع در سرتاسر ایران از جمله یکی از شاهکارهای معماری ایرانی–اسلامی می باشد. در این تحقیق بر آن هستیم تا به معرفی این مسجد و تزئینات به کار رفته در معماری آن بویژه محراب آن بپردازیم. این پژوهش در پی پاسخ به این سئوال اساسی می باشد که کدامین ویژگیها و تزئینات در محراب مسجد جامع ارومیه به کار رفته است. با توجه به بررسی های انجام گرفته می توان گفت مسجد جامع ارومیه را می توان از بناهای دوره سلجوقی دانست. از جمله عناصر سازنده این بنا می توان به شبستان گنبد دارقدیمی، محراب موجود در داخل شبستان گنبد دار و سایر بخشها اشاره کرد. این مسجد محراب زیبای گچبری دارد که جزء قدیمی ترین، پرکار ترین و بزرگترین محراب های گچبری ایلخانی بوده است. محراب مسجد در زمان ایلخانان ساخته شده و در ضلع جنوبی شبستان قرار گرفته است. با توجه به محراب زیبای این مسجد و تزئینات به کار رفته در آن از جمله، نوع خط، تزئینات خط و تاریخهای ذکر شده در برخی از تزئینات و کتیبه ها می توان به سیر تاریخی مسجد پی برد. محراب مسجد جامع ارومیه با عنصر گچ و نقوش و عناصر سنتی چون اسلیمی، ختایی وکتیبه تزئین یافته است.

شهر تبریز و بازار سنّتی فرش آن از جمله مراکز مهم تولید و صادرات قالی هستند. بازار فرش تبریز به لحاظ ارزش معاملات و نیز به لحاظ سهم بالای فرش در سبد صادرات غیر نفتی ایران، همچنین به لحاظ ارزش هنری، فرش های مورد معامله در آن از اهمیت فوق العاده ای بهره مند است. در تحقیق حاضر، شهر تبریز و ویژگی های قالی های این منطقه و مراکز مهم عرضه این هنر و صنعت چون سراها و تیمچه های معروف بازار سنّتی فرش تبریز مطالعه شد و انوع فرش های ارائه شده در آن ها معرفی شد. هدف از این مطالعه، بررسی و شناخت بازار فرش سنّتی تبریز- یکی از قطب های فرش ایران- و تحولات آن در سال های اخیر با توجه به اهمیت هنری آن بود. یافته ها حاکی از آن است که این بازار به لحاظ اقتصادی– تجاری در حفظ هنر قالیبافی منطقه و کشور نقش عمده ای دارد، به علاوه در کنار آن معماری و بافت فرهنگی – اجتماعی بازار سنّتی فرش تبریز، به عنوان یک سرمایه هنری – اجتماعی اهمیت ویژه ای دارد. فرش های ارائه شده در این بازار از تنوع طرح بهره مند هستند.

بیان مسئله: قالی ایرانی با زبان هنری و تصویری به عنوان تجلیگاه عناصر بصری و نمادین جلوه نموده است. وجود مفاهیم نمادین در قالب عناصر بصری در قالی ایرانی ریشه در فرهنگ ایرانی - اسلامی دارد، از جمله نمودهای بارز آن قالی شیخ صفی متعلق به دوران صفویه است. این قالی را میتوان یکی از نمونه های بارز کاربرد عناصر بصری و نمادین در هنر قالی ایرانی دانست. این اثر نفیس به عنوان مجموعه ای ارزشمند از نقشمایه ها و موتیفهایی با مفاهیم ایرانی - اسلامی است. این پژوهش به خوانش تصویری و بررسی عناصر بصری یکی از دو نمونه قالی شیخ صفی (نمونه موجود در موزه شهر لس آنجلس) پرداخته است.  هدف مقاله: هدف از این پژوهش شناخت و معرفی عناصر تصویری و نقشمایه های قالی ایرانی - اسلامی باتوجه به شاهکارهای هنری موجود و روشن ساختن مفاهیم نمادین آنها بوده که پایه و اساس هنر تصویری اسلامی - ایرانی را آشکار میسازد. سؤال مقاله: در راستای این پژوهش این سؤالات مطرح بوده که قالی ایرانی تا چه اندازه به عنوان یکی از قالبهای هنری عناصر و نقشمایه های نمادین ایرانی - اسلامی را انتقال داده است؟ ویژگیهای بصری و نمادین نقشمایه های قالی شیخ صفی دارای چه بنیانهایی هستند؟ روش تحقیق: این تحقیق از نظر زمانی یک پژوهش تاریخی و از نظر هدف توصیفی - تحلیلی بوده. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است.  نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان میدهد، ساختار این قالی برگرفته از مفهوم بهشت مینوی و باغ مینوی اسلامی - ایرانی است. وجود عناصری بصری چون لچک، ترنج و شمسه مرکزی یا همان ترنج و قندیل هرکدام نشانی از بار معنایی نمادین موجود در این قالی است. کاربرد نقشمایه ها با ابعاد زیبایی شناختی در ظاهر و ساختار قالی به همراه مفاهیم خاص از جمله ویژگیهای این قالی نفیس است. 

بررسی آثار ارزشمند هنر ایرانی همواره کمک شایانی در شناخت ویژگیهای هنر ایران در ادوار مختلف تاریخی داشته است. کتب چاپ سنگی به عنوان یکی از آثار هنری ارزشمند ایرانی که پس از نسخ خطی در ایران رواج یافتند ما را در شناخت مبانی فکری مردمان انین سرزمین و ویژگیهای هنری ادوار تاریخی این سرزمین کمک خواهد نمود. در این پژوهش به معرفی و بررسی زیبایی شناختی کتاب چاپ سنگی روضه المجاهدین موجود در کتابخانه مرکزی تبریز پرداخته ایم تا از این طریق به شناخت هر چه بهتر ویژگیهای موضوعی و ساختاری کتب چاپ سنگی دست یابیم.  می توان گفت در میان تعداد بیشمار کتب چاپ سنگی موجود در کتابخانه مرکزی تبریز با توجه به اهمیت موضوعی و کیفیت آثار کتاب روضه المجاهدین/ مختارنامه به سال 1306 ق با موضوعات مذهبی انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت. در این کتاب با رعایت اصول حاکم بر کتب چاپ سنگی چون عناصر رایج در طراحی تصاویر چاپ سنگی که شامل خط، هاشور و...می باشد، به بیان جزئیات بصری تصاویر پرداخته شده است. به نحوی که هر تصویر گویای به تنهایی موضوع مدنظر را بازگو می نماید. کثرت تصاویر و نحوه اجرای ظریف و ریز بینانه و دقیق آنها از یک سو و مهمتر از همه مطابقت متن با تصاویر این کتاب، آن را در شمار بهترین نمونه های باقی مانده از کتب چاپ سنگی قرار داده است.بنابراین این کتاب به لحاظ تصویری (زیبایی شناسی)و موضوعی اهمیت دارد.

نگارگری ایرانی- اسلامی با زبان نمادین همواره با مفاهیم اسلامی، حکمی و ادبی نمود یافته است. از جمله نمودهای تصویری در هنرهای ایرانی و به ویژه نگارگری نقش مایه قندیل است. به تصویر کشیدن قندیل در نگارگری ایرانی بازتابی از تفکر دینی، ادبی و حکمی آنان در جهت رساندن مفهوم و باورهای عمیق فکری می باشد. هدف از این پژوهش بررسی مفهوم نمادین نقش مایه قندیل در فرهنگ و هنر ایرانی- اسلامی است که با تامل در مفهوم نمادها در هنر ایرانی- اسلامی و با استفاده از رویکرد اسطوره سنجی ژیلبر دوران انجام یافته است. در این راستا نگاره ای از کتاب لیلی و مجنون مکتبی با رویکرد ژیلبر دوران در مورد اسطوره سنجی و مفاهیم مرتبط با نمادها مورد مطالعه قرار گرفته است. پاسخ به این سوالات ضروری می نماید که نماد قندیل در فرهنگ و هنر اسلامی- ایرانی چه مفهوم و کاربردی داشته ؟ نقش مایه قندیل در نگاره مکتب خانه چه مفهوم نمادین در ارتباط با سایر عناصر و مفاهیم نمادین نگاره دارد؟ این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و به روش کتابخانه انجام یافته است. بررسی های انجام یافته حاکی از آن است که نقش مایه های نمادین برخاسته از کهن الگوها بیانگر مضامین حکمی و اسلامی بوده اند. در نگاره مکتب خانه لیلی و مجنون با استفاده از کاربرد نمادین نقوش تصویری و همچنین نحوه ترکیب آنها به کهن الگوی شکل دهنده این نقوش به مفهوم غایی دست می یابیم. نقش مایه قندیل در تناسب با سایر عناصر تصویری بیانگر پیوند بین تصویر و مفاهیم دینی، ادبی و حکمی آن است. براساس نظر ژیلبر دوران و توجه به کهن الگوها در شکل گیری نمادها و اسطوره ها، نقش مایه قندیل را می توان با مفهوم کهن الگوی نور در قرآن کریم و حکمت اشراقی پیوند داد. استفاده از تنوع عناصر نمادین چون(قندیل، محراب، گنبد و...) در ساختاری متوازن در جهت رسیدن به کهن الگوی "نور ازلی" که از جمله مضامین اصلی در حوزه اساطیر دینی ( ایرانی- اسلامی) بوده، بر اهمیت این نگاره افزوده است.

نسخ خطی و هنر نگارگری ایرانی- اسلامی همواره زبان گویای فرهنگ و تمدن بزرگ ایرانی بوده و حفظ و نگهداری این آثار و گنجینه های ارزشمند در موزه ها و کتابخانه های ایران و جهان گام بزرگی در جهت حفظ و ارتقاء فرهنگ اسلامی- ایرانی است.  نسخ خطی مصور کتابخانه مرکزی تبریز  نیز به لحاظ قدمت، محتوی، تجلید و تزیینات، منحصر به فرد است و قابلیت پژوهش دارند. بنابراین مساله پژوهش حاضر یافتن ویژگی های زیباشناسی نگاره های نسخه خطی مصور یوسف(ع) و زلیخا موجود در کتابخانه مرکزی تبریز است تا آشکار شود که چه نگاره ه هایی با چه ویژگی ها و مضامینی در این نسخه بکاررفته است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که این نسخه خطی مصور علاوه بر دارا بودن چارچوب رایج در نگارگری سنتی ایرانی- اسلامی، دارای عناصر زیبایی شناختی مانند ترکیب بندی، عدم رعایت بعد نمایی، تجلی رنگ و نور و ... و مضامین ادبی و مذهبی است. با وجود غالب بودن سبک نگارگری دوره قاجاریه و تاثیرات هنر غربی بر این نسخه اما شاهد تأثیرات عمیق معنایی و عرفانی نگارگری و حفظ اصالت های این هنر برجسته در این نسخه مصور هستیم. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است.

 قالی ایرانی نمودی از هویت ایرانی- اسلامی بوده که در شکل گیری گفتمان فرهنگ و هنر دینی موثر واقع شده است. گفتمان قالی های تصویری دینی دوره قاجار برگرفته از شرایط اجتماعی، دینی این دوران است. این قالی ها روایتی تصویری از مفاهیم دینی بوده اند که به زبان تصویر با هدف تعلیم و انتقال مفاهیم و آموزه های دینی در میان عموم مردم رواج یافته اند. هدف از این پژوهش، مطالعه نمونه های موجود از قالی های تصویری با موضوعات دینی موزه فرش ایران در جهت شناخت گفتما ن های دینی رایج در قالی ایرانی است. در این راستا قالی های تصویری دینی موجود در موزه فرش ایران مورد مطالعه قرار گرفته اند. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش بوده که عناصر و مولفه های تصویری موجود و تاثیر گذار بر قالی های تصویری دینی به عنوان گفتمان دینی دوران قاجاری کدام موارد هستند؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که، این قالی ها زبان گویا و روایتی تصویری در جهت بیان گفتمان و اندیشه های عرفانی، دینی و هنری مردمان این دوران می باشند. مولفه هایی چون اهمیت مضامین و داستان های قرآنی، تصویری بودن و روایت تصویری، بیان مضامین و مفاهیم دینی به زبان تصویر (ویژگی هنرهای دوران قاجاریه)، تاثیرپذیری از سایر هنرهای این دوران چون نقاشی قهوه خانه ای، کاربرد متنوع مضامین دینی، کاربرد هم زمان عناصر زیبایی شناختی سنتی، نقش مایه های سنتی و تصویری در ساختار این قالی ها دیده می شود. از آن جا که بر جنبه تعلیمی بودن قالی های تصویری قاجاری تاکید شده، این قالی ها همانند داستانی روایی، تصویری از اعتقادات و سلایق مردمان دوران قاجاریه ارائه می نمایند. استفاده از ساختار سنتی چون محرابی و عناصر نمادین، به همراه تصویر و کاربرد ویژه پیکره های انسانی (با عنوان شمایل ها) جهت تصویرسازی روایت ها و داستان های قرآنی و دینی حایز اهمیت است.   

مطالعه قالی معاصر ایرانی، با شناخت مؤلفه های زیبایی شناختی تصویری انواع طرح ها در مناطق مختلف میسر است. طرح گلستانی یکی از انواع طرح های قالی معاصر تبریز بوده که براساس رویکرد زیبایی شناختی سنتی و معاصر با زبان تصویری (نگاره های تصویری) در ساختار چند متنی تحول یافته است. به نحوی که در این طرح، نگاره های تصویری به شیواترین بیان در کثرت متون تجسم یافته اند. مسئله اصلی این پژوهش، نمود تصویری نگاره های طبیعت گرا در تحول طرح گلستانی قالی معاصر تبریز است. بنابراین هدف از این پژوهش، شناخت و تحلیل مؤلفه های تصویری طرح گلستانی جهت شناخت بیش تر قالی معاصر تبریز می باشد. سوال اساسی این پژوهش عبارت است از: مؤلفه های اصلی نگاره های تصویری به عنوان ویژگی تصویری طرح گلستانی تبریز کدامند؟ این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی با رویکرد زیبایی شناختی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و بررسی اسناد تصویری، به مطالعه و تحلیل نگاره های تصویری طرح گلستانی قالی معاصر تبریز پرداخته است. در این راستا جامعه آماری مورد مطالعه قالی های طرح گلستانی معاصر (سده اخیر تبریز) بوده که از آن میان، 9 نمونه از قالی های گلستانی انتخاب شده اند. گردآوری داده های تصویری با مراجعه به وب سایت موزه ها، مطالعه تصاویر پایان نامه ها و کتب مرجع و با استفاده از تصویر برداری از قالی ها انجام یافته است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که تحول در طرح گلستانی براساس رویکرد زیبایی شناختی سنتی و معاصر شکل گرفته است. در این راستا مؤلفه های سنتی چون ساختار هندسه متن برمبنای هندسه ایرانی- اسلامی و به صورت چندمتنی و کثرت متون مشهود بوده و مؤلفه های معاصر براساس تصویرگرایی نزدیک به طبیعت در نگاره های تصویری نمایان است. کثرت کاربرد نگاره های تصویری در طرح گلستانی معاصر تبریز بنابر ساختار زیبایی شناختی این طرح براساس کثرت متون و مؤلفه های تصویری دوره معاصر (مانند الهام از طبیعت به صورت تصویری واقع گرا از آن) نمود یافته است. دو مؤلفه تصویری طرح گلستانی در کثرت قاب بندی فضای چندمتنی با نمود نگاره های طبیعت گرای تصویری و استفاده گسترده از نگاره های تصویری بوده که از واقع گرایی بیش تری برخوردار می باشند.

از جمله مولفه های قالی ایرانی در عصر کنونی، بازتولید هنری بر مبنای شرایط جامعه شناختی معاصر است. لذا شناخت و مطالعه قالی معاصر با شناخت اهمیت مبانی نظری و مولفه های جامعه شناختی معاصر میسر است. در این پژوهش به مطالعه جامعه شناختی قالی معاصر ایرانی با روش کیفی پرداخته شده است؛ از این رو هدف پژوهش حاضر مطالعه مولفه های قالی معاصر ایرانی برگرفته از شرایط جامعه شناختی معاصر است. پژوهش در پی پاسخ به این سوال است که مولفه های قالی معاصر ایرانی از ابعاد جامعه شناختی چیست؟ و با روش کیفی و به شیوه توصیفی– تحلیلی به بررسی این موضوع پرداخته است. پژوهش حاضر از نظر زمانی پژوهشی معاصر می باشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که امروزه تحول به عنوان رویکرد اصلی قالی معاصر مطرح است. از این رو مولفه های جامعه شناختی معاصر تحت تاثیر عصر مدرن و پست مدرن شکل گرفته و هنرهای سنتی ایرانی و از آن جمله قالی را متحول ساخته است. در این راستا نحوه و میزان تاثیرگذاری و ارتباط بین مجموعه عوامل تولید که شامل طراحان و مخاطبان و... بر تحول زیبایی شناختی قالی معاصر نمایان است. اهمیت نقش عوامل تولید چون طراحان و توجه به کثرت سلایق مخاطبان که از مولفه های عصر پست مدرن محسوب می شود، به ویژه اهمیت مخاطبان عام و خاص به عنوان رویکرد مخاطب محوری در قالی معاصر مطرح می باشد. بر این اساس می توان گفت تحول جامعه شناختی قالی معاصر ایرانی که با تغییر و تحول در نقش عوامل تولید چون طراحان، مخاطبان، تولیدکنندگان هنری و توزیع کنندگان نمود یافته، بر ابعاد زیبایی شناختی طرح ها و نقش مایه ها تاثیر گذار بوده و در جهت بازتولید قالی معاصر حائز اهمیت است.