ابوالفضل فتح آبادی

از دیدگاه جان فیسک دو مکتب عمده را در مطالعات ارتباطی می توان تشخیص داد: مکتب فرایندی که ارتباط را همانا پیام می داند و بر اهمیت فرستنده تاکید می کند و مکتب نشانه شناختی که ارتباط را به منزله تولید و تبادل معانی در نظر می گیرد و بر اهمیت مخاطبان تاکید دارد. خود فیسک از اصحاب مکتب نشانه شناختی است ولی با این وجود، معتقد است که جهت فهم بهتر ارتباط، می بایست تلفیقی میان دو مکتب مزبور شکل گیرد. بر همین اساس، نگارنده این نوشتار نیز معتقد است که در مطالعه متون دینی در اسلام، هیچ یک از دو مکتب فرایندی یا نشانه شناختی به تنهایی نمی توانند کارآمد باشند و در نتیجه، در نوشتار حاضر با تحلیل محتوای قرآن کریم به بررسی ویژگی های ارتباط در این متن دینی پرداخته و شواهدی ارائه کرده که نشان می دهند جهت فهم ویژگی های ارتباط در این کتاب مقدس، رویکردی تلفیقی مورد نیاز است که بتواند دو مکتب فرایندی و نشانه شناختی را به هم نزدیک کند و از مفروضه های هر دو مکتب استفاده نماید. مکتب جدید را بر مبنای مفروضاتش می توان «مکتب اسلامی ارتباط» نامگذاری کرد.

ماکس وبر در مطالعه ادیان جهانی، نوع شناسی دینی خود را تدوین و در قالب آن، دو نوع مثال اصلی را ارائه می کند. نخست، ریاضت کشی فعالانه یا زهد درون دنیایی است که مصداق اصلی اش پیروان مذهب پروتستان اند و دوم، عرفان مراقبه ای یا عرفان دنیاگریز است که مصداق اصلی آن، پیروان ادیان شرق آسیا و صوفیه مسلمان هستند. وبر جهت گیری ها و اقدامات سیاسی مصادیق این دو نوع مثالی را در مسیر کسب رستگاری به ترتیب، فعالانه و منفعلانه معرفی می کند. تلقی وبر از دنیاگریز بودن و انفعال صوفیه در امور سیاسی در حالی است که با بررسی منابع تاریخی مرتبط با واقعیات تاریخی زندگانی و اقدامات سیاسی بزرگان خاندان صفوی در مسیر تشکیل حکومت مزبور، مواردی مغایر با آرای وبر آشکار می شود و مسئله نوشتار حاضر نیز از همین ناهمخوانی و ناسازگاری میان معرفت علمی و واقعیت تجربی سرچشمه می گیرد. یافته های پژوهش نشان می دهند که مرشدان طریقت صفوی از زمان شیخ جنید تا زمان تکوین حکومت صفوی، در عین حال که مانند اقطاب پیش از خود دارای مقامات فرادنیوی بوده و به امور معنوی توجه داشته اند، در امور دنیوی و مشخصاً سیاسی نیز دارای نقش آفرینی فعالانه ای بوده و اقدامات فراوانی را انجام داده اند. درنتیجه، تصوف صوفیان صفوی، نه تنها موجب دنیاگریزی و انفعال سیاسی آنها نبوده است، بلکه در کنار دیگر عوامل محتمل مؤثر نقش مهمی در تشکیل حکومت مرکزی قدرتمند دیرپای صفوی به دست آنها داشته است

ماکس وبر در حوزه جامعه شناسی دین، به مطالعه جامع و مفصّل ادیان سراسر جهان اقدام و پیوندهای میان ادیان گوناگون و گروه های خاص اجتماعی و تأثیر انواع دیدگاه های دینی بر سایر جنبه های اجتماعی نظیر رفتار اقتصادی را بررسی کرده است. یکی از جنبه های مثبت و بی نظیر جامعه شناسی دین وبر، نوع شناسی دینی وی و برساخت انواع مثالی نگرش های دینی سه گانه زهد در دنیا، زهد فارغ از دنیا و عرفان دنیاگریز است. مسئله پژوهش حاضر از این امر نشئت گرفته که وبر، صوفیه را در نوع مثالی عرفان دنیاگریز جای داده است و حال آنکه به نظر می رسد که این دیدگاه با واقعیات تاریخی تصوف و بزرگان صوفیه ایران همخوانی نداشته باشد. بنابراین با استفاده از روش اسنادی و بررسی متون و منابع تاریخی مرتبط، به بررسی حیات دنیوی برخی بزرگان طریقت نعمت اللهی در ایران اقدام شد. یافته ها نشان می دهند که برخلاف دیدگاه وبر، این مرشدان صوفی، هم به کار اشتغال داشته و هم در امور اجتماعی و انجام اعمال خیر و عام المنفعه کوشا بوده اند و نیز به تحصیل و تدریس علوم زمانه خود اهتمام داشته اند. بر همین اساس، انواع مثالی سه گانه وبر در نوع شناسی دینی وی، با نوع مثالی چهارمی موسوم به عرفان جامع ، که مصداقش صوفیه هستند، تکمیل شدند.

ماکس وبر در نوع شناسی دینی خود دو نوع مثالی اصلی و عمده را ارائه می کند: ریاضت کشی فعالانه یا زهد درون دنیایی که مصداق اصلی اش پیروان مذهب پروتستان اند و عرفان مراقبه ای یا عرفان دنیاگریز که مصداق اصلی اش پیروان ادیان شرق آسیا و صوفیه هستند. وبر جهت گیری های دنیوی مصادیق این دو نوع مثالی را در مسیر کسب رستگاری به ترتیب، فعالانه و منفعلانه در نظر می گیرد. دیدگاه وبر نسبت به دنیاگریز بودن و انفعال صوفیه در امور دنیوی در حالی است که وقتی با استفاده از روش پژوهش اسنادی و بررسی متون تاریخی مرتبط، واقعیات تاریخی حیات دنیوی و اقدامات اجتماعی و سیاسی بزرگان خاندان صفوی در مسیر کسب قدرت و تشکیل حکومت بررسی می شود، وضعیتی ناهمخوان با دیدگاه وبر آشکار می گردد که مسئله نوشتار حاضر نیز از همین ناهمخوانی میان معرفت علمی و واقعیت تاریخی سرچشمه گرفته است. بنابراین، پرسش اصلی پژوهش این است که آیا مطابق نظر وبر می توان تصوف و بزرگان صوفیه را در نوع مثالی عرفان دنیاگریز جای داد؟ یافته ها نشان می دهند که مرشدان طریقت صفوی که دارای مقامات معنوی بوده اند، در امور دنیوی، اجتماعی و سیاسی نیز نقش آفرینی فعالانه داشته و اقدامات فراوانی را انجام داده اند. در نتیجه، تصوف صوفیان صفوی نه تنها موجب انفعال دنیوی و دنیاگریزی نزد آنان نبوده، بلکه نقش مهمی در تشکیل حکومت مرکزی مقتدر دیرپای صفوی داشته است.

برخی اندیشمندان برای تبیین شکل گیری حکومت صفوی بر نقش عصبیت قبیله ای و برخی دیگر بر نقش عصبیت دینی تأکید کرده اند و درواقع، هیچ کدام به هم نشینی و هم افزایی فرایندی عوامل مزبور در تشکیل این حکومت توجه نداشته اند. بر این اساس، هدف پژوهش حاضر این بوده است که بر اساس آراء سیاسی ابن خلدون و با رویکردی توصیفی- تحلیلی و استفاده از روش اسنادی و مطالعه متون تاریخی مرتبط با موضوع پژوهش، فرایند هم نشینی و هم افزایی هر دو نوع عصبیت را در تشکیل حکومت صفوی آشکار کند. یافته های پژوهش نشان می دهند که شاه اسماعیل با بهره گیری از ولایت صوفیانه، موجبات هم نشینی سه عامل عصبیت قبیله ای درون هر یک از قبایل، عصبیت دینی درون هر یک از قبایل و عصبیت دینی میان همه قبایل را فراهم آورده و بر همین اساس، میان قبایل مختلف تحت امر خود اتحاد و انسجام ایجاد کرده و با استفاده از قدرت مضاعف این قبایل که محصول هم نشینی و هم افزایی پیوندهای دینی با پیوندهای قومی بوده، با پیروزی بر سایر مدعیان قدرت موفق به تشکیل حکومت صفوی شده است؛ بنابراین، در تشکیل حکومت صفوی هر دو نوع عصبیت، البته با تقدم عصبیت دینی بر عصبیت قبیله ای، دارای نقش و جایگاه بوده اند.

در فرایند تشکیل حکومت صفویه، طریقتی صوفیانه و معنوی با تکیه بر قدرت مریدان خویش نقشی سیاسی و دنیوی ایفا کرده است. حال، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که شاه اسماعیل- در مقام مرشد کامل طریقت صفوی- بر چه اساس و طی چه فرایندی توانسته مریدان تحت امر خود در قبایل مختلف را برای جنگ در مقابل سایر مدعیان قدرت بسیج کند، بر آنها پیروز شود و به سوی تشکیل حکومت حرکت نماید؟ بنابراین، پژوهش پیش رو با کاربرد تئوری های سیاسی ابن خلدون درباره تشکیل حکومت ها و با رویکردی توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخگویی به این پرسش بر آمده است. یافته های پژوهش نشان می دهند که شاه اسماعیل با بهره گیری از ولایت صوفیانه، موجبات هم نشینی سه عامل پیوند قبیله ای درون هر یک از قبایل، پیوند دینی درون هر یک از قبایل و پیوند دینی میان همه قبایل را فراهم آورده و بر همین اساس، توانسته میان قبایل مختلف تحت امر خود اتحاد و انسجام ایجاد کند و به بسیج منابع جهت نبرد بر ضد سایر مدعیان قدرت بپردازد و با استفاده از قدرت مضاعف این قبایل که حاصل هم نشینی پیوندهای قومی و پیوندهای دینی بوده است، در نهایت با پیروزی بر دشمنان خود موفق به تشکیل حکومت مرکزی قدرتمند دیرپای صفوی شود.        

ماکس وبر، عموماً به عنوان ارائه کننده انواع مثالی اقتدار شناخته می شود. اما وی، همچنین انواع مثالی نگرش های دینی را نیز مطرح کرده است. تاکید من بر انواع مثالی در جامعه شناسی دین وی، بر این واقعیت شکل گرفته است که کتب اصلی جامعه شناسی و نیز منابع جامعه شناسی دین، گرایش به این دارند که نوع شناسی دینی ارائه شده توسط وی را نادیده بگیرند، در حالی که این نوع شناسی،یک طبقه بندی مبتنی بر مقوله بندی هایی معین را ارائه می کند که به ما اجازه می دهد تا رفتار دینی- یا شاید رفتار انسانی در کل- را با رجوع به انواع مثالی پیشنهاد شده بررسی نماییم. این مقاله، سه نوع مثالی اصلی را در جامعه شناسی دین وبر ارائه می کند و نشان می دهد که چگونه آن ها می توانند به وسیله نوع مثالی چهارمی تکمیل شوند. چهارمین نوع مثالی، بر پایه مطالعات نگارنده درباره تصوف، به مثابه طریقت دینی در اسلام،شکل می گیرد. .

سازمان های مردم نهاد(سمن ها)، تشکّل هایی مردمی و خصوصی اند که به ویژه در دوران بروز مشکلات اساسی در یک جامعه می توانند به سرعت به خدمت رسانی، حمایت و توانمندسازی آسیب دیدگان اقدام کنند. بر همین اساس، هدف پژوهش حاضر بررسی اقدامات سمن های جوانان استان مرکزی در حمایت از آسیب دیدگان از شرایط متعاقب شیوع ویروس کووید19 و پاسخ به این پرسش بوده است که آیا اقدامات حمایتی سمن های مزبور را با توجه به حوزه تخصصی فعالیت شان، باید امری ویژه در شرایطی ویژه در نظر گرفت یا می توان بر مبنای ادبیات نظری مرتبط با سمن ها تبیین نمود؟ جهت تحقق این هدف و پاسخگویی به این پرسش، از روش پژوهش مشاهده همراه با مشارکت بعلاوه روش پژوهش اسنادی استفاده شد؛ یعنی گردآوری داده های پژوهش با مشاهده مشارکتی پژوهشگر در کمک و نظارت بر تهیه و توزیع بسته های کمک معیشتی و نیز بر اساس آمارهای معاونت جوانان اداره کل ورزش و جوانان استان مرکزی و تحلیل داده ها بر اساس مبانی نظری موجود در حوزه سازمان های مردم نهاد صورت گرفت. یافته های پژوهش نشان داد که 162 نفر از اعضای سمن های جوانان در 9 شهرستان استان مرکزی در قالب دو رزمایش «همت جوانانه» و «کمک مومنانه»، بسته های حمایتی کمک معیشتی را تهیه و میان 6148 خانوار توزیع کرده اند. اقدامات مزبور نشان دهنده اهمیت نقش حمایتی سمن ها در بحران های اجتماعی است که بر اساس ادبیات نظری موجود در این زمینه، وظیفه اصلی آنهاست و نسبت به وظایف تخصصی تعریف شده شان دارای اولویت می باشد.