سکینه غلامپور دهکی

مناظره ی کدو بن و چنار یکی از زیباترین، دلنشین ترین و مشهورترین مناظره های ادب فارسی است که از قرن پنجم هجری به بعد حکم مثل سایر را در زبان فارسی پیدا کرده است. موضوع این مناظره، بحث و گفتگوی میان بوته ی کدویی چند روزه، پر مدعا و خام با چناری پر سن ، استوار و مجرب است که در قالب قطعه و در پنج بیت در بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف سروده شده است. این قطعه با اندک تفاوتی در دیوان ناصر خسرو، شاعر برجسته ی قرن پنجم هجری و نسخه های خطی و چاپی دیوان انوری ابیوردی، سخن سرای مشهور قرن ششم به چشم می خورد. هر دو شخصیت – انوری و ناصر خسرو- در قطعه سرایی ، پیش کسوت هستند اما وجود شواهد شعری در دیوان شعرا و نویسندگان قبل از انوری و نیز شواهد شعری موجود در دیوان خود او بیانگر آن است که مناظره ی مذکور متعلق به ناصر خسرو قبادیانی شاعر بلند آوازه ی سبک خراسانی است.

یافتن وجوه مشترک میان آثار مکتوب اقوام هم ریشه، امری بدیهی است. در زمینه پیشگویی نیز شباهت ها و تفاوتهایی میان اعتقادات و باورهای مردم کشورهای مختلف وجود دارد و همچنین از مشترکات حماسه های بزرگ جهان، می توان به پیشگویی یا پیش دانی اشاره کرد؛ این امر در شاهنامه، و ایلیاد و ادیسه نیز به کرّات دیده می شود. هدف از این پژوهش که با روش تحقیق نظری، مطالعه و تحلیل تطبیقی صورت گرفته است، نیم نگاهی است از دریچه ادبّیات تطبیقی به مقوله کارکرد پیشگویی در سه اثر حماسی شاهنامه، ایلیاد و ادیسه. نتایج بررسی این امر، خویشاوندی و تجربه های مشترک اقوام هم خانواده هند و اروپایی، و باور های آنان را که در حماسه های آنها تجلی یافته است، نشان می دهد. و همچنین، نتیجه می گیریم که هر چه انسان انجام می دهد، نتیجه تدبیر و عملکرد خود او است.

ایلیاد و ادیسه هومر، همانند شاهنامه فردوسی، تجلی گاه فرهنگ و سنت های اجتماعی و جهان اندیشگی مردمان سرزمینی است که این آثار را در آنجا پدید آورده اند؛ بنابراین، با واکاوی مختصات فکری آیین هایی که در این آثار بازتاب یافته اند، می توان روحیات، افکار و عقاید مردم دو سرزمین باستانی ایران و یونان را باز شناخت. در این پژوهش کوشش شده است ضمن بررسی آیین های باستانی ایران و یونان از جمله: آیین سوگند و پیمان، مهمان نوازی و پیشکش دادن و آیین موسیقی، فرهنگ باستانی این دو تمدن دیرینه از منظر مؤلفه های انسان شناسی، جامعه شناسی، دین شناسی، روان شناسی، واکاوی شود و جنبه های اشتراک و افتراق آنان مورد بحث و مداقه قرار گیرد. نتیجه بررسی نشان می دهد که میان تمدن های بزرگ تاریخ باستان، که نژاد و منشأ تاریخی یکسانی دارند، تشابهات و افتراقات نه چندان عمیقی در آثار به جای مانده از آنها دیده می شود. تشابهات بیشتر از لحاظ ساختار و شیوه آداب و رسومی که در لایه های ظاهری آیین انجام می دادند، دیده می شود و علل افتراق آیین را می توان به فاصله زمانی می ان آثار و نوی سندگان شان و بعد مکانی نسبت داد، که این امر بر درون مایه های فکری و معنوی آیین ها تأثیر بسزایی دارد.

در گنجینه نسخ خطی فارسی، کتب زیادی در موضوع کانی شناسی وجود دارند که اغلب با نام «جواهر نامه» یا «معرفه الجواهر» به موضوعِ معرفی گوهرها، شرح صفات، انواع، معادن، عیوب، روش نگهداری، خواص طبی و قیمت آنها و حتی شناخت برخی سنگهای کم ارزش، فلزات و گاه عطریات و... پرداخته اند. نثرگوهرنامه ها معمولا روان، ساده و علمی و از نظر محتوا نیز، بیشتر دارای مطالبی تکراری و برگرفته از الجماهر فی الجواهر ابوریحان بیرونی و جواهر نامه ی نظامی هستند. مناظره ی گوهرها، رساله ای که نسخه ی منحصر به فرد آن در کتابخانه مجلس نگهداری می شود؛ تنها اثری است که شیوه ای کاملا متفاوت دارد. نویسنده گمنام آن در شیوه ای ابداعی با استفاده از قالب «مناظره» به معرفی دوازده گوهر، خصوصیات و انواع آنها پرداخته است و در واقع به کمک ساختار مناظره و لحن روایی، این گوهرنامه را از اثری علمی و خشک به اثری داستانگونه، نمایشی، جذاب و دلنشین تبدیل کرده و مفصلترین مناظره منثور فارسی را آفریده است. از نظر محتوای گوهرشناسی نیز اطلاعات دقیق و گاه منحصر به فردی که در خصوص برخی از گوهرها ارائه می دهد و نیز ذکر معادل هندی برخی از انواع آنها بر تمایزات اثر افزوده است.

سیفی نیشابوری، از ادبای سده ششم، قدیمی ترین مجموعه نامه های عاشقانه فارسی را با عنوان رسائل العشاق و وسایل المشتاق فراهم کرده است. او در این اثر، صد نامه در موضوعات مختلف عشقی ترتیب داده است تا هر گرفتار عشقی به اقتضای شرایطش یکی از آنها را برگزیند و برای معشوق یا محبوب یا مخدوم خویش بفرستد. او برای نگارش نامه های صمیمانه و عاشقانه، از اصول و شیوه ای موسوم به «عهود استرسال» سخن می گوید. نویسندگان این مقاله کوشیده اند ضمن معرفی این اثر، با مراجعه به متون فنِّ ترسّل و منشآت موجود در ادب فارسی، به ویژه آثار نزدیک به روزگار سیفی، ساختار نامه های رسائل العشاق و نیز برخی آرای وی در نگارش نامه های عاشقانه (عهود استرسال) را بررسی کنند. این بررسی ها نشان می دهد سیفی ساختار نامه ها را با توجه به ارکانی مانند ابتدای نامه (شاملِ عنوان نامه، تسمیه، مقدمه یا صدر نامه، دعای بر پیامبر اکرم و آل او)، رکن کلام (شاملِ اما بعد و متن نامه) و رکن خاتمه تنظیم کرده است. همچنین خود را موظف کرده است در شواهد شعری تاحدّ امکان به نام شاعر اشاره کند؛ البته در خاتمه آورده است که هرگاه شخصی بخواهد یکی از این نامه ها را برای معشوق یا محبوب بفرستد، لازم است «تسمیه» را از ابتدای آن بردارد؛ شاید به این دلیل که این عنوان، اجلّ از آن است که در ابتدای هر نامه ای قرار بگیرد. سپس احتمالاً برای ایجادنشدن خلل در پیوستگی کلام سفارش می کند در رونویسی و ارسال نامه ها، نام شاعران حذف شود؛ همانگونه که معمول مراسلات است.

رشید تبریزی شاعر سده یازدهم، در مثنوی جواهرالاسرار که اثریست در موضوع گوهرشناسی ضمن معرفی انواع لعل از لعلی زرد و کم ارزش سخن گفته موسوم به «لعل سهرابکی». وی علت نام گذاری این گوهر را انتساب آن به بازوبند سهراب دانسته و معتقد است شومی و بدیمنی این گوهر باعث مرگ سهراب و شهرت این سنگ شده است. در این پژوهش که به شیوه کتابخانه ای و در دو بخش انجام یافته است؛ تلاش شده ابتدا با بررسی متون معتبر به خصوصیات مهره ها و بازوبندها، بویژه مهره های نشان خاندان رستم بپردازیم. سپس خصایص لعل را در کتب جواهرنامه بررسی کرده و نظر رشید تبریزی در مورد لعل سهرابکی را مورد پژوهش قرار دهیم. بررسی ها نشان می دهد که محتملاً، بازوبند سهراب دارای لعل بوده، اما از رنگ و ارزش مادی آن جز روایت رشیدای تبریزی مطلبی نداریم. به نظر می رسد ماجرای پسرکشی توسط ابر پهلوان ایرانی هیچگاه در ذهن مردم ایران حل نشده بنابراین در باور رشیدای تبریزی یا یکی از منابع گوهرشناسی او و شاید باور عامه مردم سده های دهم و یازدهم ایران، تصوّر شومی لعل سهرابکی شکل گرفته است و تهمت بد شگونی به مهره بازو بند سهراب توجیهی گشته است عامه پسند برای تبرئه تهمتن.