رسائل العشاق و وسایل المشتاق

سیفی نیشابوری، از ادبای سده ششم، قدیمی ترین مجموعه نامه های عاشقانه فارسی را با عنوان رسائل العشاق و وسایل المشتاق فراهم کرده است. او در این اثر، صد نامه در موضوعات مختلف عشقی ترتیب داده است تا هر گرفتار عشقی به اقتضای شرایطش یکی از آنها را برگزیند و برای معشوق یا محبوب یا مخدوم خویش بفرستد. او برای نگارش نامه های صمیمانه و عاشقانه، از اصول و شیوه ای موسوم به «عهود استرسال» سخن می گوید. نویسندگان این مقاله کوشیده اند ضمن معرفی این اثر، با مراجعه به متون فنِّ ترسّل و منشآت موجود در ادب فارسی، به ویژه آثار نزدیک به روزگار سیفی، ساختار نامه های رسائل العشاق و نیز برخی آرای وی در نگارش نامه های عاشقانه (عهود استرسال) را بررسی کنند. این بررسی ها نشان می دهد سیفی ساختار نامه ها را با توجه به ارکانی مانند ابتدای نامه (شاملِ عنوان نامه، تسمیه، مقدمه یا صدر نامه، دعای بر پیامبر اکرم و آل او)، رکن کلام (شاملِ اما بعد و متن نامه) و رکن خاتمه تنظیم کرده است. همچنین خود را موظف کرده است در شواهد شعری تاحدّ امکان به نام شاعر اشاره کند؛ البته در خاتمه آورده است که هرگاه شخصی بخواهد یکی از این نامه ها را برای معشوق یا محبوب بفرستد، لازم است «تسمیه» را از ابتدای آن بردارد؛ شاید به این دلیل که این عنوان، اجلّ از آن است که در ابتدای هر نامه ای قرار بگیرد. سپس احتمالاً برای ایجادنشدن خلل در پیوستگی کلام سفارش می کند در رونویسی و ارسال نامه ها، نام شاعران حذف شود؛ همانگونه که معمول مراسلات است.

گه گاه نسخه ی خطی ارزشمندی از گوشه و کنار کتابخانه های جهان بیرون کشیده می شود که مقادیر مهمی اطلاعات به ادبیات فارسی اضافه می کند. یکی از این منابع، نسخه ی نویافته ی رسائل العشاق است. رسائل العشاق و وسائل المشتاق نام تألیفی از سیفی نیشابوری شاعر و ادیب قرن ششم هجری با موضوع مکاتبه و نامه نگاری شامل صدنامه عاشقانه است. این منبع ارجمند، ذیل رسائل، شامل ابیاتی چند از شاعران کهن تا قرن ششم است که برخی از این ابیات در دواوین شاعران و دیگر کتب ادبی یافت نمی شود و تازه یاب است. در این مقاله کوشیده ایم تا اشعار نویافته ای از چند شاعر کهن را بر اساس این منبع ارائه دهیم.