روح الله یوسفی زشک

بهترین راه درجهت پی بردن به ویژگی های طبیعی سکونتگاه های باستانی در زمان برپایی آنها، بررسی های زمین باستان شناسی است. هدف از این پژوهش، بررسی نقش عوامل محیطی در مکان گزینی سکونتگاه های پیش از تاریخ دشت ورامین بوده است. پس از مطالعه ی شرایط محیطی دشت ورامین، هشت مولفه ی محیطی از جمله فاصله از آبراهه، ویژگی های زمین شناختی، آب وهوا، شیب، خاک، پوشش گیاهی، کاربری راضی و ارتفاع منطقه مورد بررسی قرار گرفتند و منطق فازی به عنوان روش مورد مطالعه در جهت دستیابی به نقشه ی پهنه بندی قابلیت های محیطی منطقه مورد استفاده قرار گرفت. سپس مشخص شد، قسمت های میانی مخروط افکنه ی جاجرود، دارای بهترین شرایط محیطی در جهت ایجاد سکونتگاه هستند. این مناطق، بر روی رسوبات آبرفتی دشت قرار گرفته اند که از نظر زمین-شناسی، شرایط مناسب را برای ایجاد سکونتگاه فراهم کرده است. وجود خاک مناسب برای کشاورزی و سفال سازی (خصوصاً وجود رسوبات ریزدانه برای سفال سازی)، شیب بسیار ملایم، دسترسی مطلوب به آبراهه ها، داشتن فاصله ی مناسب از رأس مخروط افکنه و تا حدی مصون بودن از خطر سیلاب و داشتن آب وهوای مناسب تر نسبت به قسمت های جنوبی مخروط افکنه، از جمله عواملی است که باعث ایجاد شرایط محیطی مناسب در این مناطق شده است و قرار گیری غالب سکونتگاه ها در این منطقه و استمرار سکونت آنها، خود این امرا را تأیید میکند.

پیدایش نگارش، انسان را از دورۀ پیش از تاریخ به دورۀ تاریخی می رساند، به همین دلیل نقطۀ عطفی در تکامل انسان است. این پیدایش یک باره صورت نگرفته، بلکه روند تدریجی از دوران نوسنگی تا پایان هزارۀ چهارم قبل ازمیلاد داشته است. مراحل آغازین آن در میان فرهنگ های خاورمیانه مشابه بوده، اما در انتهای هزارۀ چهارم قبل ازمیلاد و تشکیل حکومت ها در اوروک، خوزستان و فارس، مرزهای سیاسی بین این نواحی کشیده می شود و در نتیجه دو خط نوشتاری (آغازایلامی و شبه میخی) در یک برهۀ زمانی شکل می گیرند. این دو خط هردو از یک نظام ارتباطی مشترک ریشه گرفته اند. برخی شکل واژه ها با شمایل نگاری کاملاً یکسان در خطوط دو سرزمین به دست آمده که باتوجه به پیشرفت خوانش، با کاربرد معنایی متفاوتی ترجمه شده است. هدف از پژوهش حاضر، بررسی ساختار آوایی میان خطوط آغازین رایج در نیمۀ دوم هزارۀ چهارم قبل ازمیلاد در غرب آسیا است که زمینه ساز پیدایش ادبیات در سده های آتی می شود. نگارندگان با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به روش پژوهشی و کتابخانه ای می کوشند با ریشه یابی نگارش در دو سرزمین و بررسی علل شکل گیری اولین اختلاف های به وجود آمده ازطریق درک محیط و داده های باستان شناسی چنین استنباط کنند که دلیل این شباهت ها در زمینۀ نگارش دو سرزمین، به ریشه های یکسان آن ها برمی گردد و دلیل اختلاف های معنایی شکل واژه ها با شمایل نگاری یکسان، به تنوع تغییرات اجتماعی و معیشتی میان فلات ایران و جنوب بین النهرین و همچنین تفاوت زبانی دو منطقه بازمی گردد؛ در نتیجه به دلیل تراکم جمعیتی و بافت شهری کاملاً منسجم بین النهرین، به خصوص اوروک و همچنین باتوجه به میزان مساحت، به خان سالار و کوچ رو تقسیم می شوند و ویژگی های فرهنگی مانند قومیت و چندزبانی بودن فلات ایران، در برخی شکل واژه ها با شمایل نگاری یکسان، کاربرد معنایی متفاوتی می گیرد.

در خاور نزدیک، قدیمی ترین سیستم های نگارشی شناخته شده تا به امروز (سیستم نگارشی آغازمیخی در بین النهرین و سیستم نگارشی آغازایلامی در فلات ایران) در پایان هزاره چهارم قبل ازمیلاد ظهور کردند. این سیستم ها، به منظور اهداف مدیریتی و حسابداری بودند و با وجود تشابهاتی در سیستم های شمارشی و نشانه های عددی و عدم تشابه در نشانه های معنانگارانه در کنار یکدیگر به صورت مجزا تکامل یافته اند. برخلاف سیستم نگارشی آغازمیخی و وارث آن (خط میخی)، به دلیل ناپدید شدن این سیستم نگارشی (آغازایلامی)در فلات ایران در حدود 2800 ق.م.، خط آغازایلامی هیچ هم خانواده ای از خود برجای نگذاشته تا بتواند در رمزگشایی این سیستم به ما کمک نماید. به همین دلیل در طی صد سالی که از کشف این سیستم می گذرد، تنها عناصری که در آن با خط آغازمیخی مشترک است، مانند تعدادی از سیستم های شمارشی و تعداد انگشت شماری از نشانه ها، برای ما قابل فهم و رمزگشایی بوده اند. گِل نبشته های آغازایلامی MDP 31, 33 و MDP 31, 27، مانند بیشتر گل نبشته های آغازایلامی از شوش یافت شده و در اوایل قرن بیستم میلادی برای نخستین بار منتشر شدند، زمانی که هنوز اطلاعات اندکی راجع به سیستم نگارشی و اقتصاد و ساختار جوامع آغازایلامی وجود داشت. مطالعات پیشرفته امروزی در مورد ساختار جوامع در نیمه دوم هزاره چهارم قبل ازمیلاد و همچنین سیستم های نگارشی باعث توجه روزافزون به ارزیابی و بازخوانی مجدد این متون شده است. در این مقاله نیز به بازخوانی مجدد این دو گل نبشته و پیشنهادی برای درک بهتر از این متون خواهیم پرداخت.

یکی از مهم ترین و موردبحث ترین دوره های فرهنگی در پیش ازتاریخ، دوره آغاز ایلامی است که می توان از آن به عنوان انقلابی در توسعه، رشد و پیشرفت ارتباطات و تعاملات مردمان آن دوره، در بازه زمانی 3300 تا 3000 پ.م.، یاد کرد. در این دوره، جوامع دامپرور به وجود آمدند؛ که از یک نظام نگارش یکسان با دیگر نقاط فلات ایران، استفاده می کردند. اقتصاد معیشتی جوامع مزبور برپایه دامپروری بوده و زندگی آن ها به نوعی وابسته به جوامع یکجانشین و کشاورز می گردید؛ از این رو، کشاورزان و دامداران، وابستگی اقتصادی مستقیم به یکدیگر داشته اند. کشاورزان بخشی از غلات دامپروران را تأمین می کردند، ولی کماکان دامداران به کشاورزی نیز می پرداختند. آن ها معمولاً کشاورزی دیم داشتند؛ اما در کل مهم ترین اقتصاد دامپروران، گله داری است و دامداران برای یافتن علوفه، نیازمند ترک محل اولیه و حرکت به مکان جدید بودند و ازطرفی تحمل هوای بسیار گرم در محوطه شوش برای دام ها قابل تحمل نبوده و نیست و دامداران ناچار به رفتن به مناطق سردتر بوده اند. گل نبشته ها در این دوره فرهنگی دارای اهمیت به سزایی هستند. گل نبشته ها از نظام شمارشی به گل نبشته هایی جهت مدیریت اسناد اداری و دامی که به صورت اندیشه نگار بودند، تغییر وضعیت دادند که عمدتاً از شوش به دست آمده است. در این پژوهش نگارندگان سعی دارند با تحلیل نوع و تعداد گل نبشته های دامی، به وجود جوامع دامپرور و متعاقباً به دوقطبی بودن جامعه شوش در دوره آغاز ایلامی بپردازند. پرسش های این پژوهش عبارتنداز: ویژگی های جوامع دامپرور دوره آغاز ایلامی چیست؟ آیا شوش در دوره آغاز ایلامی یک جامعه کشاورز و دامپرور بوده است؟ چه پیوستگی های فرهنگی میان جوامع دامپرور و یکجانشین برقرار بوده است؟ با توجه به ساختار یکسان نگارشی متون آغاز ایلامی در گستره فلات ایران، می توان دریافت که ارتباطی میان این نواحی بر قرار بوده و از آنجایی که متون دامی در اکثر محوطه های آغاز ایلامی مانند: شوش، تپه یحیی، سیلک، ملیان و ازبکی اهمیت ویژه ای دارد و ازطرفی بیشترین شباهت و یکسانی در نشانه های نگارشی مربوط به متون دامی است، و می توان دریافت که احتمالاً در این نواحی جوامع دامدار ساکن بودند.

خط آغاز ایلامی قدیمی ترین سیستم نگارشی در فلات ایران است که به صورت گسترده در محدوده ذکر شده مورد استفاده قرار می گرفت. احتمالاً کاتبان برحسب نیاز، از این خط برای متون پیچیده و ساده استفاده می کردند. ساختار نگارشی بخش وسیعی از گل نبشته های باقیمانده که تحت عنوان متون استاندارد شهرت یافته اند نسبتاً یکسان است که این امر موجب شده شناخت بیشتری از این خط بدست بیاوریم. هدف از این پژوهش بررسی کارکرد اندیشه نگار M153 و اندیشه نگار مرکب M153+M342 در قسمت های مختلف لوح های استاندارد آغاز ایلامی است. نگارندگان با روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری به روش پژوهشی کوشیده اند تا پس از شناسایی کاربرد متفاوت دو اندیشه نگار مرکب به بررسی علل قرارگیری این نشانه در قسمت های مختلف متن گل نبشته ها بپردازند. به طور کلی در نیمی از متون در انتهای کتیبه یک زنجیره نشانه آوایی و سپس اندیشه نگارM153+M342 آورده شده و در نیمی دیگر از متون این اندیشه نگار بعد از نگارش یک سیستم عددی به عنوان نشانه پایانی به متن لوح خاتمه میدهد. در نتیجه گمان میرود که نماد قبیله یا خاندانی باشد که در مواردی همراه با اسم آوایی (که شاید نشان اسم شخص خاصی از آن خاندان) نگاشته می شد. در مواردی دیگر بدون اسم آوایی، بعد از یک سیستم عددی، تنها با نشانه خاندان شخص طرف قرارداد یا پرداختی مشخص می شده است.

کاسه های لبه واریخته از مهم ترین موادفرهنگی از نیمه دوم هزاره چهارم پیش ازمیلاد تا دوران آغازنگارش است که به صورت دست ساز و زمخت با لبه هایی برگشته به سمت بیرون ساخته شده اند. باستان شناسان خاستگاه این کاسه را سرزمین بین النهرین می دانند، اما پراکنش آن در فلات ایران نیز بسیار گسترده است. کاربردهای گوناگونی برای کاسه های لبه واریخته درنظر گرفته شده، ازجمله مهم ترین کاربرد آن ها کاسه های جیره و قالب نان است. ازسویی پراکنش گسترده و کاربرد های گوناگونی این ظروف با توجه به کمبود مدارک مطالعاتی، ازجمله چالش هایی است که هنوز در جوامع باستان شناسی مورد بحث می باشد. کاربردهای نیایشی و استفاده این کاسه ها در نذورات مذهبی، ازجمله مطالعاتی است که در این زمینه صورت گرفته است. پژوهش حاضر با هدف درک عمیق تر کاربرد آئینی این سفال ها، به بررسی تطبیقی جام وارکا و دیگر مواد فرهنگی دوره اوروک می پردازد. در این پژوهش به پرسش هایی درخصوص اثبات کاربرد آئینی براساس شواهد موجود، تفاوت های کاربردی در بین النهرین و فلات ایران، امکان وجود کاربردهای دیگر مطرح می شوند. فرضیه اصلی این پژوهش، استفاده از کاسه های لبه واریخته به عنوان ظروف پیشکش نذورات در مراسم مذهبی بین النهرین است. بر این اساس به بررسی کاربرد آئینی کاسه های لبه واریخته، باتوجه به نقوش جام وارکا و سایر موادفرهنگی دوره اوروک، ازجمله اثرمهرها و ایده نگارها پرداخته است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده و نتایج بررسی مقایسه تصویری بین کاسه های لبه واریخته و نقوش جام وارکا و اثرمهرها نشان می دهد که در بین النهرین کاسه ها احتمالاً کاربرد آئینی داشته اند و در مراسم به عنوان ظرفی برای پیشکش نذورات استفاده شده است؛ مطالعه تطبیقی جام وارکا و کاسه ها، این فرضیه را تقویت می کند، اما کمبود مدارک، نیاز به تحقیقات بیشتر با روش های نوین باستان شناسی را نشان می دهد و کاربردهای دیگر آن را هم باید درنظر داشت.