هادی تلخابی

پروژه های ساخت وساز نقش مهمی در رشد تولید ناخالص داخلی و پیشرفت اقتصادی کشورها ایفا می کنند. باوجوداین، پروژه های ساخت وساز همواره با دامنه متنوعی از ریسک ها روبه رو هستند. اگر این ریسک ها در ابتدای پروژه به خوبی شناسایی و ارزیابی نشوند و استراتژی های مناسبی برای پاسخ به آن ها انتخاب نشود، به علل بالقوه ادعاهایی تبدیل می شوند که زمینه ساز بروز اختلاف میان طرف های پروژه خواهند بود. این پژوهش مدلی موسوم به علت ادعا خواسته ادعا را برای شناسایی و ارزیابی ریسک ها ارائه می دهد و از آن برای قراردادهای سه عاملی پروژه های ساخت وساز شرکت نفت مناطق مرکزی ایران استفاده می کند. پس از تحلیل مضمون 10 مصاحبه نیمه ساختاریافته با صاحب نظران و تطبیق یافته ها با پیشینه پژوهش، 32 علت ادعا و 26 خواسته ادعای پیمانکار شناسایی شد. سپس با تعیین احتمال تجربی وقوع علل ادعاها، احتمال تجربی وقوع خواسته های ادعاها و برآورد تجربی زیان بالقوه هر خواسته توسط 18 نفر از خبرگان طرفین کارفرما و پیمانکار، ماتریس علت ادعا خواسته ادعا شکل گرفت. تحلیل این ماتریس توسط قاعده بیز منجر به شناسایی ارجح ترین علل و خواسته های ادعا شد. مدل ادعا محور مبتنی بر نظرات خبرگان این پژوهش با کمک به شناسایی و ارزیابی ریسک های منجر به دعاوی پیمانکار، مبنای مناسبی را برای انتخاب استراتژی های پاسخ به این ریسک ها در اختیار کارفرما قرار می دهد.

ادعاها و در پی آن اختلافات به ویژگی های ذاتی در صنعت ساخت تبدیل شده اند که بسیاری از ذینفعان پروژه ها، آن را از مخرب ترین اتفاقات این صنعت می دانند. در بیشتر پروژه ها با سیستم های مختلف انجام پروژه، امکان بروز ادعاهایی از سوی طرفین، به خصوص پیمانکاران وجود دارد. اگرچه در هیچ پروژه ای نمی توان احتمال بروز این ادعاها را از میان برد، اما می توان با شناسایی علل و منشأ اصلی بروز ادعاها، تا حد زیادی از وقوع آنها در پروژه جلوگیری کرد. در همین راستا محققان این تحقیق با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و مصاحبه نیمه ساختار یافته با خبرگان مرتبط و نیز بررسی اسناد مربوط به آن، داده های مرتبط با این زمینه را جمع آوری کرده اند که نتیجه آن یافتن 400 مورد مرتبط با ایجاد ادعا در پروژه های طرح و ساخت غیرصنعتی می باشد. به این ترتیب بعد از مقایسه و تجزیه و تحلیل این موارد به وسیله محققان، مدل بسته ادعا توسعه پیدا کرد که نشان دهنده مدل چهار بخشی از ادعاهاست که در ادامه تحقیق، عوامل مرتبط با هر کدام از آن چهار بخش شناسایی شدند. بخش اول شامل 48 منشأ بروز ادعا، بخش دوم شامل 43 علل ایجاد ادعا، بخش سوم شامل 4 نوع ادعا و بخش چهارم شامل 6 نوع خواسته ادعا می باشند. سپس این چهار بخش مدل بسته ادعا به کمک پرسشنامه میان خبرگان این زمینه توزیع گردید و بر اساس آن مهم ترین موارد هر بخش مشخص شد. درک این وقایع برای پیش بینی ادعاهای آینده و برای به حداقل رساندن تأثیر آنها در پروژه های مشابه آتی مفید می باشد.

ادعاها به ویژگی های ذاتی صنعت ساخت تبدیل شده اند. مطالعه هایی برای شناسایی علل این ادعاها انجام شده است، اما این مقوله ها هنوز رواج دارند. شاید دلیل این امر، نیاز به درک بهتر پیچیدگی بین متغیرهای علّی ایجاد ادعاست. در این راستا می توان به وجود تحریم ها در سال های اخیر و آثار احتمالی آن بر صنعت ساخت و درنتیجه، بر ایجاد ادعا اشاره کرد؛ بنابراین، ابتدا با استفاده از اطلاعات جمع آوری شده، 15 علت ایجاد ادعا- که بر اثر اعمال تحریم ها در پروژه های طرح و ساخت به وجود آمده است- مشخص شده و با استفاده از آن، یک مدل علّی - معلولی از تأثیر تحریم ها بر ایجاد ادعا توسعه یافته است. سپس سیستم مورد مطالعه، در سه سناریو مختلف از اعمال تحریم ها شبیه سازی شده است. نتایج نشان می دهد بروز تحریم ها با تأثیر گذاشتن بر بعضی دیگر از جنبه های پروژه، سبب بروز ادعاهای جدید می شود و بر افزایش زمان و هزینه، به عنوان علل اصلی ایجاد ادعا اثر می گذارد. این تأثیرها با افزایش شدت تحریم ها افزایش می یابد و موجب رشد شدید و نمایی ادعاهای پیمانکاران می شود.