سعدالله همایونی

با تحلیل و بررسی دلالت معنایی واژگان مترادف و قریب المعنی در قرآن کریم، روشن می شود که میان کاربرد این واژگان و بافت معنایی آن ها هماهنگی و پیوند عمیقی نهفته است؛ بطوریکه در ساختار زبانی قرآن کریم، هر واژه ای بار معنایی خاص خود را داشته و معنا و مفهوم آن در مقایسه با سایر واژگان قریب المعنی متفاوت است، لذا با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا برای پی بردن به تفاوت های دلالی این الفاظ، معنای لغوی آن ها و نیز سیاق آیاتی که این الفاظ در آن به کار رفته اند، مورد بررسی قرار دهیم، سپس معنای لغوی آن ها را با معنای قرآنی ای که از این الفاظ است نباط می گردد، مقایسه کنیم.

از زمان ظهور جنبش اصلاحی یا انقلاب در روش دستور- ترجمه در اواخر قرن نوزدهم، فرآیندهای تسلط بر زبان دوم تغییرات زیادی را در غرب پشت سر گذاشته است؛ اما در حوزة آموزش زبان عربی برای فارسی زبانان، بیشتر بر همان روش دستور- ترجمه، به بُعد خواندن و درک متن و توانش زبانی دانشجویان توجه می شود. در پژوهش حاضر، با روش توصیفی– تحلیلی می کوشیم با توجه به چالش ها و نیازهای زبان آموزان، در راستای ایجاد توانش ارتباطی، یک الگوی مناسب با نام اختصاری ATN-D ارائه کنیم که به ترتیب متشکل از چهار روش Audio Lingual Method (روش شنیداری- گفتاری)، Task based Approach (روش کارمحور)، Functional Syllabus Notional (روش مفهومی- کاربردی) و Desuggestopedia (روش تلقین زدایی) است. در روش نخست موضوع تکرار- جهت تثبیت ساختارهای زبانی و واژگان، در روش دوم ایجاد یک محیط محاوره ای طبیعی، در روش سوم بُعد ارتباطی و کنشی زبان و در روش جانبی چهارم بحث تلقین- تلقین زدایی را مورد بررسی و تحلیل قرار می دهیم. مهم ترین نتیجة پژوهش حاضر این است که برای تقویت و تثبیت توانش ارتباطی، دیالوگ محوری مناسب، استفادة درست از ساختارهای دستوری، تقویت و تلقین توانایی به کارگیری عبارت های مناسب در موقعیت های اجتماعی خاص، توانایی در شروع، ورود، مشارکت و خاتمة مکالمه، توانایی در ایجاد ارتباط با تصحیح فرآیند گفت وگو و ... از نقش بسزایی در فراگیری دو مهارت شفاهی (شنیدن و صحبت کردن) زبان عربی برخوردار هستند.

جُستار حاضر به این اصل اساسی می پردازد که در فرآیند ترجمه رابطه و پیوند زبان و معنا، چه رابطه و پیوندی است؟ به عبارتی آیا این زبان است که با ظرافت های خاص، ابعاد و دایره معانی را تعیین می سازد یا اینکه زبان همچون مرکبی برای معانی به شمار می رود؟ در حوزه مطالعات ترجمه بحث های فراوانی پیرامون ترجمه تحت اللفظی، فرا تحت اللفظی، ارتباطی، معنا گرا، آزاد و ... صورت گرفته است که هر کدام از منظری خاص، ترجمه و فرآیند آن را مدّ نظر قرار داده است. نگارندگان در این پژوهش ضمن بررسی سطوح مختلف زبانی- واژگانی، دستوری، معنایی- بافت بیرونی و دیگر عوامل تاثیر گذار بر فرآیند ترجمه، در تلاشند که نشان دهند برای ارئه یک ترجمه روان (ارتباطی)، ودقیق (معنایی)، مترجم علاوه بر شناخت کامل زیر و بم های سه سطح مختلف زبانی در زبان مبدأ و مقصد؛ بایستی با فرهنگ، زبان و تفکرات مردمان زبان مبدأ آشنایی کافی داشته باشد به طوری که بتواند به زبان آنان بیندیشد، به خوبی متن ترجمه شده را درک کرده و با توانش زبانی خود و دقت در سطوح مختلف معنایی، واژگانی، ترکیبی و دستوری واحدهای زبان و عبور آن از شبکه های پیچیده و در هم تنیده ترجمه، آن را به سر منزل مقصود (زبان مقصد) منتقل کند.

طی سال های اخیر، تلاش های گسترده ای به منظور ایجاد شیوه های نوین آموزش خارجی در راستای تسلط زبان آموزان بر مهارت های مختلف زبانی صورت گرفته است. زبان نیز به عنوان مادة اصلی فرایند آموزش، بحث و جدل های مختلفی را از سوی دانشوران حوزه های مختلف به خود اختصاص داده است که هر یک از این آرا و افکار به نوبة خود شایان واکاوی و نقد و بررسی است. در پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی می کوشیم تا با بررسی توانمندی های لازم برای فراگیری زبان عربی در دو حوزة شنیدن و گفتار نقش مدل ترکیبی notional functional syllabus (سیلابس مفهومی کاربردی) و روش task-based approach (کار محور) را برای اهداف Arabic for the general purpose (عربی برای اهداف عمومی) و purpose general Academic Arabic for the (عربی برای اهداف عمومی دانشگاهی) مورد ارزیابی قرار دهیم. مهم ترین نتیجة حاصل از پژوهش حاضر نشان می دهد برای ایجاد ارتباطی سازنده با گویشوران زبان خارجی، دانش زبانی و حتی درون داد کامل زبان از تأثیر چندانی برخوردار نیست، بلکه ایجاد محیط محاوره ای شبیه سازی شده به فرهنگ و اجتماع گویشوران خارجی، کارکرد گرایی و کار محوری، زمینه سازی برای کاربرد زایشی توانشِ زبانی و در نهایت، برون داد مداوم و عملی زبان از سوی زبان آموز، نقش برجسته ای در ایجاد انگیزه و تسلط به زبان خارجی ایفا می کند.

زبان به عنوان برترین پدیدة فرهنگی و تمدنی، یکی از مهارت هایی است که ما از سنت خارجی و اجتماع گویشوران کسب می کنیم. افزون بر این، زبان به عنوان مهم ترین عامل انتقال فرهنگ و میراث گذشته، نقش تعیین کننده ای در تبیین و ساماندهی افکار و اعتقادات افراد جامعه دارد که این عامل یکی از مؤلفه های اصلی تشکیل هویت، شخصیت و فرهنگ جوامع محسوب می شود. با نگاهی به روابط درهم تنیدة ایران و اعراب در ابعاد مختلف فرهنگی، دینی، سیاسی، سوق الجیشی و... می توان به راحتی به داد وستد زبانی و از طریق آن تأثیر و تأثر فرهنگی و تمدنی در طول تاریخ پی برد؛ رابطه ای که بیش از هر چیز دیگر در دو سطح زبان و فرهنگ نمود می یابد. نکتة حایز اهمیت دربارة فراگیری یک زبان خارجی این است که با نگاهی به رویکرد فرهنگی جوامع به زبان های بیگانه درمی یابیم که این رویکرد متأثر از فرهنگ به معنای عام کلمه است. سیاست گذاری های کلان آموزش زبان عربی در ایران نیز خواسته و ناخواسته متأثر از همین رویکرد و نگرش فرهنگی می باشد که در بسیاری از مواقع، این نگرش به سبب چالش های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی با اهداف و راهبردهای کلان این رشته در تضاد است. در نوشتة حاضر، سعی بر آن است که پس از تحلیل روابط زبانی فرهنگی خوب و دوستانة ایران و جهان عرب در گذشته های تاریخ، علل و اسباب افول فراگیری زبان عربی را از دو منظر فرهنگی و سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های زبانی بازنگری کنیم و از این رهگذر، برنامه ها و راهکاریی بنیادین را برای بسط آموزش زبان عربی به معنای کاربردی آن در دو سطح عمومی و تخصصی ارائه نماییم.

نویسندگان این مقاله برآنند تا با هدف ایجاد تعامل دوسویه (و نه فقط ارتباط) بین فارسی آموزان و گویشوران این زبان، با ارائه روش تعاملی، زمینه را برای یادگیری دو مهارت «شنیدن» و «صحبت کردن» برای زبان آموزان فراهم کنند. این کار پس از تجزیه و تحلیل تقابلی زیر و بم های زبان فارسی و عربی، بویژه در سطح آوایی صورت می گیرد. مهم ترین نتایج این پژوهش نشان می دهد که با تجزیه و تحلیل تقابلی زبان فارسی و عربی به صورت مستقیم و غیرمستقیم، ارائه تکالیف معنادار و گفت وگوهای تجربه محور بر اساس آن و تداوم درون داد (شنیدن) و برون داد (گفتار) زبان، با استفاده از تمریناتی ویژه، می توان زمینه لازم را برای کاربرد و فهم درست زبان فارسی و در نتیجه، همفکری و تعامل سازنده بین فارسی آموزانِ عرب زبان و گویشوران زبان فارسی فراهم نمود. این تجربه، از تداخل زبانی، به عنوان یکی از مهم ترین چالش های برون داد زبان نیز جلوگیری می کند.

قرآن، کلام خداوند و معجزه ی جاودان پیامبر(ص)، سخنی بی نظیر و پیامی روشنگر است که در دل هر آیه ی آن، هزاران نکته نهاده شده است .از ویژگی های بارز قرآن کریم، گزینش واژگان، چیدمان عبارات و اسلوب های بیانی سوره های آن در بافتی منسجم و بی نظیر است. بر این اساس سبک شناسی قرآن کریم، همواره مورد توجه پژوهشگران و ادیبان دوره ی معاصر قرار گرفته است. با توجه به این امر، پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر دانش بلاغت که با سبک شناسی ارتباطی تنگاتنگ دارد، به بررسی سوره ی «نساء» از میان سوره های قرآن کریم پرداخته است و رابطه ی ترادفی بین واژگان، تکرار، مشترک لفظی، تضاد، افراد، جمع، تعریف، تنکیر، استفهام، تقدیم و تأخیر، مجاز، آواشناسی و ساختارهای صرفی، نحوی، بلاغی و فکری مختلف در این سوره را مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. یافته های این جستار بیانگر این حقیقت است که تمامی کلمات مفرد، جمع، مکرّر، نکره و معرفه در این سوره، متناسب با محتوای آیه در جایگاه ویژه ی خود قرار گرفته اند، در سطح صوتی و آوایی نیز یک نوع هماهنگی و توازن در موسیقی و ایقاع سوره به چشم می خورد، به گونه ای که تکرار بعضی صوت ها، حروف و کلمات در افزایش ایقاع زیبای سوره و آهنگین بودن آن مؤثر واقع شده است.

ساختِ اطلاع و نشانداری از مباحث مهم در زبان شناسی نقش گرا به شمار می آید که توجه نظریه پردازان ترجمه را به خود جلب کرده است. از جمله ساختارهای نحوی نشاندار، مبتداسازی وکانونی سازی است که در آن ها سازه مبتدا وکانون از جایگاه اصلی خود در جمله خارج شده و در جایگاه دیگر مثلاً ابتدای جمله قرار می گیرند. از آنجا که از منظر ساخت اطلاعی، جابه جایی در عناصر جمله و نشانداری، بار معنایی بیشتری را ایجاد می کند، درک این موضوع خصوصاً در ترجمه متون دینی از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و نیازمند دقت بیشتر مترجم و شناخت و رعایت ساختار دو زبان مقصد و مبدأ است؛ زیرا ممکن است دو گزاره به لحاظ ظاهری، معنای یکسانی داشته باشند، اما به لحاظ ارتباطی و کلامی معانی متفاوتی داشته باشند. پژوهش حاضر با شیوه تحلیل محتوا و با رویکرد تطبیقی با تکیه بر نظریه لمبرکت، ترجمه موسوی گرمارودی از خطبه جهاد را از حیث ترجمه ساختارهای نشاندار مورد بررسی قرار داده است. نتایج نشان می دهد مترجم به طور کلی در ترجمه این ساختارها چندان موفق عمل نکرده و اکثر این ساختارها را به صورت بی نشان در فارسی ترجمه کرده است. البته این امر به روانی ترجمه وی لطمه نزده است، اما بدون شک از منظر ساخت اطلاعی به دلیل تغییر ساختارها از نشانداری به بی نشانی، انتقال دقیق بخشی از معانی ارتباطی کلام میسر نشده است.

مهارت شنیداری، به عنوان مهارتی  اساسی در یادگیری زبان عربی نیازمند روشی کاربردی و موثر در یاددهی و یادگیری است. لذا این پژوهش با هدف تسهیل فرایند یادگیری وافزایش توانش فهم شنیداری زبان آموزان بر آن است تا با روش تجربی، میزان اثر بخشی رویکرد فعالیت- محور را در تقویت فهم و درک شنیداری زبان آموزان مورد سنجش قرار دهد. بدین منظور پس از تدوین جزوه ی آموزشی مطابق با اصول و اهداف رویکرد فعالیت- محور؛ 30 نفر از دانشجویان کارشناسی دانشگاه تهران به صورت تصادفی انتخاب و به دو گروه 15 نفره ی کنترل و آزمایش تقسیم شدند. پس از گرفتن پیش آزمون از این دو گروه در شرایط کاملا مساوی و توسط شخص ثالث، گروه آزمایش طی 16 جلسه ی 2 ساعته که معادل با یک ترم تحصیلی محسوب می شود با استفاده از پکیج آموزشی تهیه شده وطبق رویکرد رویکرد فعالیت- محور (Task –Based Language Teaching) مورد آموزش قرار گرفتند. بعد از اتمام جلسات، پس آزمونی مشابه با پیش آزمون از هر دو گروه به عمل آمد. داده های بدست آمده از پیش آزمون و پس آزمون دو گروه با نسخه ی 26 نرم افزار spss  مورد تحلیل آماری قرار گرفت. نتایج بدست آماده حاکی از آن است؛ میانگین نمرات گروه آزمایش در پس آزمون نسبت به پیش آزمون بالاتر است حال آنکه در میانگین پیش آزمون و پس آزمون گروه کنترل تغییر معناداری رخ نداده است. همچنین نتایج آزمون T نشان می دهد؛ مقدار P در گروه کنترل بالای (05/0) بوده و تفاوت معنادار نیست ولیکن مقدار P در گروه آزمایش کمتر از (05/0) است که این نشان می دهد تفاوت عملکرد آزمودنی ها در این گروه معنادار و واقعی است. بدین ترتیب می توان گفت که رویکرد فعالیت- محور در افزایش توانش شنیداری زبان آموزان تاثیر قابل توجهی داشته و می تواند به عنوان یک روش آموزشی موثر و کاربردی مورد استفاده قرار بگیرد.

دستور زبان به عنوان اصلی ترین عنصر انتقال پیام در زبان معیار در پژوهش های زبانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است بطوری که بخش مهمی از جدیدترین نظریات از قبیل ساختارگرا، نقشگرا و کارکردگرا به دستور زبان، چگونگی تحلیل ساختهای خوش ساخت و بدساخت دستوری و سایر عناصر درون زبانی و فراساخت های غیرزبانی مربوط می شود. سوالات پژوهش حاضر این است  که مؤلفه های نظریه نحو کارکردگرا چیست؟ تفاوت آن با نظریه نحو سنتیِ زبان عربی و نقش آن در تبیین فرآیند ارتباط کدام است در این راستا، نگارنده در صدد است تا با روش توصیفی تحلیلی به واکاوی رویکرد نحوی احمد المتوکل در سطح کاربردشناختی بپردازد. بر اساس این رویکرد، زبان اداتی است که برای تحقق ارتباط در جوامع بشری بکار گرفته می شود. از این منظر، ساختارهای نحوی و گزاره های زبانی در بافت های گفتمانی متعدد، حاوی معانی ویژه ای هستند که برای محقق ساختن اهداف ارتباطی معین بکار گرفته می شوند. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان می دهد که کاربست سطح کاربردشناختی نحو کاربردی که خود مبتنی است بر شناخت و درک دو سطح معناشناختی و ترکیبی می تواند سرفصل هایی واقع بینانه و متناسب با واقعیت زبان عربی و کاربرد آن در جامعه گویشوران این زبان ارائه نماید.

توجه به محدودیت های زمینه ای، فرهنگی و شناختی در ترجمه به عنوان یک فرآیند چند بُعدی از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ بنابراین، تحلیل صورت بندی های زبانی از این منظر، تأثیر بسزایی در ارتقای کیفیت ترجمه خواهد داشت. از آنجایی که ساختارهای شناختی از طریق صورت بندی مقوله های مفهومی، محتوای مفهومی مورد نظر را تعیین می کنند؛ از این رو، بررسی این استعاره ها به عنوان یکی از پرکاربردترین صورت بندی های زبانی که نقش بسزایی در القای مفاهیم و اندیشه های هر زبان دارند، بسیار ضروری است. پژوهش حاضر بر آن است تا با روش تحلیلی– مقابله ای ضمن بررسی نمونه هایی از استعاره های مفهومی در زبان فارسی، عربی و انگلیسی، بار معنایی هر یک از این استعاره ها و نحوه ترجمه برابر یا نابرابر آن را مورد بحث قرار دهد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که استعاره های مفهومی در زبان های مذکور، فرهنگ بنیاد و مطابق با تجربه های زیسته گویشوران آن زبان ها شکل گرفته و تأثیر قابل توجهی در مفهوم سازی ها داشته است. بنابراین، ترجمه ای هم که برای انتقال معنای صورت بندی ها در نظر گرفته می شود باید ترجمه ای نابرابر و مطابق با فرهنگ و تجربه زیسته گویشوران زبان مقصد باشد. به طورکلی، می توان گفت اهتمام به مقوله های شناختی در ترجمه و مفهوم سازی پیام براساس مبانی فکری و فرهنگی دو زبان مبدأ و مقصد، موجب درک درستی از جهان های معنایی در دو زبان و به تبع آن ارائه ترجمه ای مناسب می شود. بر این اساس، مترجم بی آنکه خود را ملزم به تعادل در ترجمه کند باید با توجه به نظام دانایی، معرفتی، فرهنگ و جهان بینی زبان مقصد به انتقال مفاهیم بپردازد.

از چالش های اصلی در آموزش زبان عربی، آموزش نظام آوایی با روشی نظام مند است، زیرا زبان آموزان برای برقراری ارتباطی هدفمند و تعامل صحیح با اهل زبان، نیازمند فهم سطوح مختلف آوایی، از طریق آموزشی کاربردی هستند. در این صورت است که آنها می توانند علاوه بر تلفظ قابل قبول و قابل فهم، واکنش های کلامی و غیرکلامی صحیحی در مقابل کلام مسموع ارائه دهند. لذا پژوهش حاضر درصدد است با روش توصیفی تطبیقی، اصول رویکرد آموزشی فعالیت محور در آموزش نظام آوایی زبان عربی را به مداقه بگذارد. نتایج حاکی از آن هستند که عمده تفاوت نظام آوایی زبان های فارسی و عربی در سطح چهارم دشواری [θ /ħ /ð /sˤ /dˤ /tˤ /ðˤ /ʕ /ɣ] و پس از آن در سطح سوم دشواری [k/ q/ w/ dʒ/ z/ s/ ʃ] برای عربی آموزان است. رویکرد فعالیت محور با مرحله پیش از فعالیت، ابتدا زبان آموز را به لحاظ شناختی نسبت بدین تفاوت ها وهمچنین سطح زبرزنجیری کلام آگاه و آمادگی های لازم را ایجاد می کند. سپس، حین فعالیت با تأکید بر تمام جنبه های زبان در سطوح زنجیری و زبرزنجیری کلام به صورت معنادار، از طریق درگیر ساختن در فعالیت های کاربردی بر اساس نیاز در موقعیت های ارتباطی، تأکید بر تعامل محوری و... زبان آموز را به لحاظ رفتاری تقویت می کند. این امر به گونه ای است که با استفاده از فعالیت های واقعی و در بافت متن شنیداری، زبان آموز را در موقعیت ارتباطی واقعی قرار می دهد. همچنین، چالش تغییر خصائص آواها در نتیجه همنشینی را مرتفع ساخته و با تثبیت بُعد شناختی و تکرار فعالیت ها در موقعیت های شبه واقعی در مرحله پس از فعالیت، سبب افزایش توانش ارتباطی زبان آموزان می شود. بنابراین، می توان گفت رویکرد فعالیت محور کاملاً برای آموزش نظام آوایی زبان عربی مناسب است.

در این مقاله به بررسی تطبیقی دو اثر ادبی می پردازیم: «معلّقات سبع» و «غزل غزل های سلیمان». «معلّقات سبع» مجموعه هفت قصیده از مشهورترین اشعار ادبیات عرب دوره جاهلی است و «غزل غزل ها» یکی از کتاب های عهد عتیق(تورات) و منسوب به سلیمان نبی (حکومت در حدود قرن دهم ق.م). این دو متن کهن از نظر مضامینی همچون تشبیه معشوق به آهو و خوشبویی وی، توجه به گردنبند و جواهرات معشوق، فراق، جست وجوی یار و محو شدن آثار و نوع خاصی از تشبیه دارای مشابهت هایی هستند که در این پژوهش به بررسی و تطبیق آن ها با توجه به مکتب فرانسوی خواهیم پرداخت، زیرا در این مکتب، دو اثر از دو زبان مختلف در صورتی با یکدیگر به صورت تطبیقی مقایسه می شوند که ارتباط تاریخی میان مردمان آن دو زبان وجود داشته باشد. اطلاعاتی در دست است که ثابت می کند پیش از ظهور اسلام، اعراب، به ویژه در یثرب، به دلیل سکونت یهودیان و مسیحیان در شبه جزیره و ارتباط داشتن با آن ها، با مطالب کتاب مقدّس آشنا بوده اند.

از گذشته اختلاف نظر زیادی درخصوص انتقال ساختار یا مفهوم میان صاحب نظران ترجمه بوده است. عده ای در تقابل ساختار و مفهوم، به ساختار روی آوردند و ترجمه تحت اللفظی را برگزیدند و عده ای دیگر بر این باور بودند که هدف ترجمه تنها انتقال مفهوم است و ترجمه ی آزاد را مناسب دانستند. با شکل گیری رشته مطالعات ترجمه، توجه به تقابل میان ساختار و مفهوم در نظریات صاحب نظران این رشته انعکاس یافت که از جمله این صاحب نظران، دو زبان شناس فرانسوی به نام های ژان پل وینی و ژان داربلنه بودند. این دو با اتخاذ رویکرد تحلیل مقابله ای به مطالعه ی زوج زبان فرانسه-انگلیسی و توصیف شیوه های ترجمه پرداختند و الگوی خود را که با نام روش های هفت گانه شناخته می شود، در توصیف روش ترجمه ی تحت اللفظی و آزاد ارائه دادند که مبنای نظری این پژوهش بر آن مبتنی است. در مقاله حاضر نگارندگان کوشیده اند بر پایه ی روش های هفت گانه وینی و داربلنه، به تحلیل و ارزیابی رمان «أرض النّفاق» اثر یوسف السباعی و ترجمه حسین فریار بپردازند. بر اساس یافته های پژوهش مشخص شد که مترجم بیشتر از روش های غیرمستقیم در ترجمه بهره برده و به عبارت دیگر ترجمه آزاد را بر تحت اللفظی ترجیح داده است. همچنین مشخص شد در تمامی نمونه هایی که بر اساس ترجمه ی غیرمستقیم ترجمه شده اند، مترجم ترجمه موفقی ارائه داده اما در مواردی که تنها به ترجمه مستقیم اکتفا کرده است، ضعف ترجمه دیده می شود. در پایان مقاله پیشنهاد نگارندگان بر این بود که ترکیب ترجمه مستقیم و غیرمستقیم، راهکار مفیدی در ترجمه مفاهیم و اصطلاحات دشوار است.