سید صدرالدین موسوی

مطالعات پسا استعماری از حوزه های مطالعاتی جدید دربارة مسائل کشورهای غیرغربی و فرهنگ آنهاست و در چارچوب مطالعات فرهنگی جای می گیرد. این نگرش انتقادی در تعریفی اجمالی به مجموعه ای از رهیافت های نظری اشاره دارد که با تاکید بر پیامدهای استعمارگرایی به تحلیل گفتمان استعماری می پردازد. این مطالعات بر استعمار به مثابه امری غیرفیزیکی و فرهنگی که کماکان ادامه دارد، تأکید می ورزد. حوزه و دامنة مطالعات پسااستعماری، به دلیل طرح مباحث جدید دارای وسعت گسترده ای است. این آشفتگی به ویژه به دلیل دامنة وسیع موضوعات مورد علاقة مطالعات پسااستعماری است که از نظریه و نقد ادبی تا مطالعات اقتصاد سیاسی، پژوهش دربارة حکومت های استعماری، مسئلة هویت و مطالعات فرهنگی و.... ؛ را دربرمی گیرد. این امر باعث ابهامات و مناقشاتی در برخوردهای نخستتین مخاطبان و پژوهشگران با این حوزه از مطالعات می گردد وباعث شده است برخی از نویسندگان این مطالعات را به طور یکپارچه و دارای وحدت مفهومی استنباط کنند. به نظر می رسد تدقیق در رویکردهای و شاخه های این مطالعات ضروری می نماید. براین اساس در این مقاله سعی برآنست تا از رهگذر بررسی دقیق موضوعات و مسائل و رویکردهای مطالعات پسااستعماری، به شناخت هر چه صحیح و دقیق تر از این حوزة مطالعاتی رسیده و با نگرشی انتقادی، به ابعاد مغفول در این مطالعات بپردازد.

گفتمان «غرب زدگی» با ماهیتی بومی گرا در دهه های سی و چهل شمسی فضای روشنفکری را تحت تأثیر خود قرار داد. این گفتمان شامل موتیف های مختلفی است، از قبیل حسرت بر سنت و از دست رفتن یکپارچگی آن؛ تحقیر روشنفکر طرفدار غرب، بیزاری از غرب و آن را عامل کلیه ویرانی ها و مصیبت های مادی و معنوی دانستن و... . متنی که کلیه این موتیف ها را دارد، کتاب غرب زدگی نوشتة جلال آل احمد است. او در این کتاب نشان می دهد که غرب از همان آغاز شکل گیری اش با انواع حربه ها و توطئه ها درصدد نابودی جهان اسلام بوده است. در این پژوهش تأثیر گفتمان غرب زدگی را بر ادبیات داستانی دهه های چهل و پنچاه شمسی در ایران بررسی و دو رمان شازده احتجاب و بره گمشده راعی اثر هوشنگ گلشیری و نیز رمان سووشون سیمین دانشور را در بستر این گفتمان بازخوانی میکنیم.

با تحلیل متن سند چشم انداز می توان منابعی را یافت که قدرت نرم افزاری ایران را افزایش می دهند. در این میان، یکی از مؤلفه های راهبردی برای ارتقاء و اشاعه قدرت نرم افزاری نظام جمهوری اسلامی، «الهام بخشی فرهنگی» می باشد. سؤال اصلی مقاله این است؛ با توجه به سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران، الهام بخشی فرهنگی چه تأثیری در ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در چشم انداز 1404 دارد؟ فرضیه مقاله آن است که الهام بخشی مطرح شده در سند چشم انداز، قدرت ملی ایران را می افزاید و با داشتن مؤلفه هایی چون: فرهنگ و ارزش های اسلامی، الگوی مردم سالاری دینی، تحکیم توسعه کارآمد و ارائه الگوی پیشرفت، نواندیشی دینی، معناسازی و پویایی فکری و ترویج جامعه اخلاقی از قابلیت و پتانسیل های زیادی برای ارتقاء قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران برخوردار است. الهام بخشی، راهبردی برای صدور فرهنگی انقلاب است که از طریق تبلیغ، ارائه یک الگو و مدل نمونه، استفاده از ابزار فرهنگ و تمدن، تأکید بر پتانسیل های اسلامی و توانایی های ایران به عنوان یک بازیگر مؤثر در منطقه جهان اسلام و شیوه های نرم افزاری صورت می پذیرد. این مقاله برای پاسخ به سؤالات پژوهش و بررسی سند چشم انداز از مطالعات اسنادی-کتابخانه ای بهره گرفته و با روش تحلیل اسناد به واکاوی سند چشم انداز بیست ساله برای پاسخ سؤالات می پردازد

برنامه های نوسازی متمرکز دولتی گفتمان پهلوی دوم از آغاز دهه 1340، به دنبال تغییر ساخت قدرت اجتماعی - اقتصادی و سامان سیاسی  به طبقه جدید با ایدئولوژی مطابق با نظام معنایی تبلیغی خود و نظارت بر گروه های منتقد با ایدئولوژی متضاد پیاده گردید. با رویکرد گفتمان انتقادی  فرکلاف مقاله حاضر می کوشد به تبیین مفاهیم دوگانه مستضعفین – مستکبرین در منظومه فکری امام خمینی و دولت آرمانی مورد نظر ایشان بپردازد. امام خمینی (ره) با توصیف گفتار حکومت متناسب با سنن مذهبی کوشید در متن جامعه رفتارهای سیاسی گفتمان حاکم را متضاد با فرهنگ دینی رایج معرفی کند و زمینه های حرکت انقلابی را مهیا سازد. با تفسیر ژانرهای مستضعفین (اکثریت مردم)و مستکبرین(گروه حاکم) به عنوان نشانگان رایج در متن جامعه ایران و  با دو قطبی سازی جامعه براساس متون دینی و تشبیه گروه حاکم با نمادهای منفور در حیات سیاسی و دینی به نفی رقیب حاکم مبادرت کرد و الگوی حکومت اسلامی و زعامت ولی فقیه سیاسی را به عنوان یک آلترناتیو مطلوب برای جامعه بازتفسیر و محقق نماید.

 دین اسلام در دوران بعد از رحلت پیامبر اسلام شاهد قرائت های مختلفی از خود بوده و فهم ناقص از این شریعت مقدس سبب تفرقه، نفاق و درگیری بین امت ها شده است. یکی از قرائت های مهم و اثرگذار که دارای پشتوانه نظری و عملی در سیره معصومین(ع)،  متکلمین، فقها و فلاسفه دارد، قرائت اسلام اعتدالی  است. اعتدال به معنای دوری از افراط و تفریط در فهم و عمل به آموزه های شریعت مقدس اسلام است. امام خمینی در مقام یک نظریه پرداز سیاسی با پشتوانه علمی اقدام به نوآوری در عرصه سیاست نظری و عملی کرده است. این پژوهش با روش اسنادی و کیفی سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که اعتدال چه نسبتی با اندیشه امام خمینی دارد و نتایج سیاسی آن کدام است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد، امام خمینی با قرائتی اعتدالی از مبانی فلسفی، اخلاقی، فقهی و کلامی دین اسلام، به نظریه پردازی و رهبری یک نظام سیاسی در دوران معاصر پرداخته است که شکل گیری این نظام سیاسی بر پایه ولایت فقیه و مردم سالاری ماحصل آن بوده است.

اگرچه قدرت نرم و هوشمند در طول تاریخ منابع مهم نفوذ یا تاثیرگذاری بوده اند، تغییر در سیاست دنیای مدرن بیش از پیش بر سودمندی آنها افزوده است .در حالیکه قدرت در قرن هجده میلادی احتمالا توسط کسی که بهترین منابع قدرت سخت را در اختیار داشت تعیین می شد، در قرن بیست و یکم، انقلاب اطلاعات و ابداعات فزاینده در ساحت فن آوری منابع جدیدی برای قدرت تولید کرده اند. از دید جوزف نای، قدرت هوشمند عبارت است از "ترکیب قدرت نرم و سخت به شیوه موثر". هدف این پژوهش بررسی قابلیت کاربست نظریه قدرت هوشمند جوزف نای در اندیشه امام خمینی می باشد. فرضیه پژوهش حاضر آنست که بسیاری از شاخص های قدرت هوشمند جوزف نای قابلیت کاربست در اندیشه سیاسی امام خمینی را دارد. پس از جمع آوری منابع از طریق فیش برداری از اسناد مرتبط، داده های جمع آوری شده به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که آندسته از شاخص های قدرت هوشمند که ریشه در مبانی آموزه های غربی دارند قابلیت کاربست در اندیشه امام خمینی را ندارند، در حالیکه بسیاری از شاخصا این قابلیت را دارند.

همه گیری ویروس کرونا پدیده ای است که هم اکنون بسیاری از نقاط جهان را درگیر کرده است. مواجهه ملتها با این همه-گیری به شیوه های متفاوتی بروز کرده است، چرا که همه گیر شدن یک ویروس (اعم از کرونا یا هر ویروس دیگری) یک پدیده ی صرفاً زیست شناختی نیست و فی الذاته یک پدیده ی فرهنگی است که دارای ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، و بین المللی می باشد. اما، معمولاً اولین چیزی که در زمان بروز یک همه گیری به ذهن متبادر می شود، این است که ویروس ها، پدیده هایی زیست شناختی با راه حل پزشکی محض هستند. هدف این مقاله تبیین بروز همه گیری کوید-19 به مثابه یک پدیده ی فرهنگی-سیاسی-اقتصادی در ایران و ارائه ی برخی راه کارها می باشد. مواجهه دولت ملت ایران با این پدیده در چهارچوب نظریه اِسناد (Attribution Theory) مورد بررسی قرار گرفت. یافته های تحقیق نشان می دهد که مواجهه دولت ملت ایران تحت تاثیر مختصات فرهنگی-سیاسی-اقتصادی ایران بوده است. همچنین "اِسناد بیرونی" توسط دولت-ملت ایران نمی تواند راه حل مناسبی برای مواجهه با این تهدید مرگبار باشد. مواجهه با این ویروس نیازمند یک رویکرد یکپارچه نگر توسط دولت ملت نه صرفا بعنوان یک پدیده زیست شناختی، بلکه به مثابه یک پدیده زیستی- فرهنگی-سیاسی-روانی- اقتصادی مبتنی بر ویژگیهای فرهنگ ایران می باشد.

زنان به عنوان نیمی از پیکر اجتماع در عرصه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نقش بسیار مهمی ایفا می کنند و برای رسیدن به این جایگاه باید به مرحله توانمندسازی خود برسند. هدف توانمندسازی کمک به افراد ضعیف است تا تلاش کنند بر ضعف های خود غلبه کنند، جنبه های مثبت زندگی شان را بهبود ببخشند و مهارت ها و توانایی هایشان را برای کنترل عاقلانه بر زندگی افزایش دهند و آن را در عمل اجرا کنند. در جامعه ایران نیز از قدیم تاکنون مسئله زنان مورد بحث بوده است. امام خمینی یکی از اندیشمندان مهم در این زمینه است. در این مقاله از چهارچوب نظری توماس اسپریگنز و بررسی جامعه موجود، جامعه مطلوب و راه حل به بررسی توانمندسازی زنان از نگاه امام خمینی پرداخته شده است. مهم ترین نتایج نشان می دهد که ایجاد حکومت اسلامی و اجرای واقعی قوانین و مقررات آن در جامعه موجب ایجاد زمینه های مناسب برای توانمندسازی و ایجاد جایگاه مناسبی برای زنان در جامعه می شود.

  امروزه مبحث قومیت و نقش آنها در پیشرفت جوامع یکی از مسائل اساسی در تمامی کشورهای جهان به ویژه در جوامع چند قومیتی است. کشور ما نیز که از جوامع چند قومیتی به شمار می رود و در راستای حقوق و توسعه قومیت ها دارای مسائل و چالش های متفاوتی بوده، نیازمند است در سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های توسعه به موضوع قومیت ها توجه بیشتر و کاربردی تر شود. در این پژوهش درصدد بررسی جایگاه توسعه قومی در برنامه های توسعه، پس از انقلاب اسلامی هستیم و به این پرسش پاسخ داده خواهد شد که «جایگاه الگوی توسعه قومی در برنامه های توسعه پس از انقلاب اسلامی چگونه بوده است؟»؛  با بررسی اسناد و برنامه های توسعه به این نتیجه خواهیم رسید که توسعه قومی حلقه مفقوده روند توسعه متوازن کشور بوده  و به عبارتی توسعه قومی از دغدغه ها و مسائل اصلی سیاستگذاران توسعه کشور نبوده و به ندرت در برنامه های توسعه نامی از اقوام آمده است. پرداختن به مسئله توسعه اقوام را به سختی می توان در چهارچوب نگاه به مسائل مناطق حاشیه ای، فقرا و نیازمندان دید.

انقلاب مشروطه یکی از اتفاق های مهم تاریخ معاصر ایران است که تاثیرات چشم گیری در مناسبات سیاسی و اجتماعی رقم زده و تحولات عینی و ذهنی مهمی به دنبال داشته است. در این انقلاب نخبگان اعم از روشنفکران و علما نقش تعیین کننده ای ایفا کرده اند. از میان نخبگان مذهبی، طیفی از علما با نگاهی مثبت و تعامل گرایانه با دنیای مدرن، مفاهیم سیاسی جدید را که پایه های نظام سیاسی مشروطه را شکل می داد با بهره گیری از ظرفیت های مکنون در فقه سیاسی شیعه توجیه دینی کردند و چنان دستگاه فکری تولید کردند که از آن می توان با نام فقه مشروطه یا فقه دموکراسی یاد کرد. پژوهش پیش رو با استفاده از روش هرمنوتیک زمینه گرای اسکینر ضمن اینکه زوایای آشکار و پنهان این دستگاه فکری را بازخوانی می کند به دنبال پاسخ به این پرسش است که فقه مشروطه درون کدام زمینه های عملی و ایدئولوژیک متولد شده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد زمینه ایدئولوژیک آن را متون دینی از یک سو و مفاهیم سیاسی جدید از سوی دیگر شکل داده است. درباره زمینه عملی این دستگاه فکری نیز می توان به استبداد حاکمان قاجار و انقلاب مشروطه بعنوان دو عامل مهم یاد کرد.

نیل به آرمان تمدن نوین اسلامی، نیازمند نوعی هم افزایی نظری و نیز ابتناء بر پشتوانه ی یافته های آثار پژوهشی موجود است. این آثار، علی رغم گستردگی با آسیب موازی کاری و بعضا آشفتگی در یافته ها مواجه اند. پژوهش حاضر با هدف حل این مسئله و پاسخ به این پرسش که «براساس چگونگی بازنمایی تمدن نوین اسلامی در آثار مکتوب پس از انقلاب اسلامی، راهبردهای نیل به آن و هسته ی مرکزی این راهبردها کدامند؟»، به دنبال استخراج مدلی تبیینی از میان یافته های موجود است. در این مسیر، روش فراترکیب را برگزیدیم و در قالب گام های آن، از دل 514 راهبرد مستخرج از 296 اثر پژوهشی، به 52 مقوله و سپس چهار فرامقوله ی «تولید نرم افزار توحیدمحور پیشرفت»، «ارتقای فرهنگ دینی، بومی و انقلابی و کاربست آن در سطح حکمرانی و جامعه»، «اصلاح ساختارها و رفتارهای سیاسی در چارچوب حکومت های مردم سالار دینی منطقه ای و معطوف به امت سازی» و «توسعه ی علم محور و عدالت گرای زندگی مادی، معطوف به ارتقای معنوی»، دست یافتیم. با کنارهم گذاردن این چهار مفصل، هسته ی کانونی مدل نظری حاصل از یافته ها، «حرکت توامان نظری و عملی معطوف به ارتقاء زیست مادی ومعنوی باهدف تحقق حیات طیبه در امت اسلامی» بیان شد.