نادره جلالی

حسینقلی خان نظام السلطنه مافی یکی از رجال سیاسی و فرهنگی به نام عصر قاجار بود که در دوره سلطنت فتحعلی شاه متولد شد. نوجوانی و جوانی را در دوران محمدشاه و میان سالی را در عصر ناصری و مظفری سپری کرد. او در طول حیات خود به مناصب مهمی از وزارت تا صدارت نائل شد. وی ترقی خواه و از مخالفان سرسخت استبداد و نفوذ استعمارگران در کشور بود. از این رو، به عنوان حاکم مناطق جنوب در برابر کارگزاران انگلیسی مانند پرسی سایکس و کمپانی برادران لینچ و نیز در مقابل ادعای انگلیسی ها مبنی بر عدم مالکیت ایران بر جزایر سه گانه ایستادگی کرد. در عین حال با برقراری محدودیت های تجاری و گمرکی در خلیج فارس، مانع رسیدن آنها به اهداف سیاسی- اجتماعی شان شد و به همین دلیل روابطش با انگلیسی ها به تیرگی گرایید. به طور کلی هدف از این پژوهش، بررسی شخصیت و عملکرد حسینقلی خان نظام السلطنه در سمت حاکم و مسئول امور مالیات و گمرک در ساختار قدرت دربار قاجار و توسعه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خلیج فارس است. روش تحقیق حاضر کیفی و رویکرد آن توصیفی و تفسیری است. داده های لازم با استفاده از منابع کتابخانه ای، به خصوص خاطرات و اسناد حسینقلی خان نظام السلطنه، جمع آوری، ساماندهی، ارزیابی و تفسیر شده و سپس نتایج استخراج شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که نظام السلطنه به عنوان حاکمی سیاسی و کنش گر نقش مؤثر و مهمی در تاریخ تحولات خلیج فارس و مبارزه با استعمار انگلیس در ولایات جنوبی ایران داشته است. همچنین، وی در تحکیم مبانی و مؤلفه های هویت ایرانی و تثبیت دولت مرکزی و یکپارچگی ملی تأثیر به سزایی داشته است. از سوی دیگر، فعالیت های سیاسی و اقتصادی او باعث توسعه و پیشرفت منطقه و رونق کار تجار و بازرگانان گردیده است. این نوشتار در پی آن است که با تفسیر و تبیین عناصر مذکور تصویری واقعی از زندگی اجتماعی- سیاسی ایران در مقطع تاریخی مهمی را ارائه کند.

تاج الدین معتز خراسانی ازجمله دولتمردان ایرانی دولت سلاجقة روم بود که در عهد رکن الدین قلیج ارسلان چهارم مدتی ادارة امور مالیاتی حکومت قسطمونیه و آنقره را به عهده داشت. وی که از مریدان مولانا جلال الدین محمد بلخی بود، به کرات به دیدار او می رفت. مولانا نیز به او علاقة زیادی داشت و او را «همشهری»، «فخر خراسان» و «صاحب اعظم» می خواند. مولانا چندین نامه به او جهت رفع مشکلات مریدان خود و مردم نوشته و از او تقاضای کمک کرده است. تاج الدین معتز نیز به واسطة علاقه به فرهنگ ایرانی، با حمایت از مولانا، این عارف و شاعر به نام ایرانی و ساخت مدارس و خانقاه ها در رشد طریقت مولویه در آناتولی کوشید. در این مقاله به شرح حال وی پرداخته خواهد شد، سپس نقش وی به عنوان یکی از وزرای ایرانی قدرتمند و با نفوذ ایرانی در دولت سلاجقة روم که در گسترش عرفان و فرهنگ ایرانی اسلامی در منطقه آناتولی سهمی داشته است مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

ابوریحان بیرونی ازجمله برجسته ترین دانشمندان اسلامی است که از دیرباز تاکنون محققان و پژوهشگران دربارکه زندگی و آثارش ده ها مقاله و کتاب نگاشته اند و هریک از زاویه ای به بررسی اندیشه، نگاه و روش پژوهشی او ازجمله مطالعات تاریخی و تاریخ نگاریش پرداخته اند. از آنجا که غالب مورخان صرف نظر از یعقوبی و مسعودی، تا قبل از او در سنت تاریخ نگاری خود تنها به نقل سلسله راویان، مناسبات قدرت و ثبت رویدادهای سیاسی و نظامی و توصیف وقایع با توجه به موقعیت جغرافیایی پرداخته و از توجه به مسایل فرهنگی و اجتماعی مردم و جامعه غافل مانده اند، می توان گفت روش و بینش تاریخ نگارانه بیرونی با هم عصران خود متفاوت است. او نقادانه و با رویکردی استدلالی به مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری روی آورده و در روش تاریخ نگاری خود گرچه متأثر از یعقوبی و مسعودی است؛ ولی کامل کنندکه سنت آنان نیز است. مسافرت او به هند و مشاهدکه مستقیم مسایل فرهنگی و اجتماعی نیز سبب شد تا مهم ترین مؤلفه های فرهنگی از قبیل آداب و رسوم، اعیاد، دین، قومیت، زبان و ویژگی های اخلاقی هندوها را نیز گردآوری و ثبت کند. از این رو، پیشگام مطالعات مردم شناسی و هندشناسی نیز به شمار می رود. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی روش شناختی و نگاه ابوریحان بیرونی را در مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری او مورد بررسی قرار داده است.