محمود کریمیان

استخاره، اصطلاحی خاصّ و منطبق بر عملی متعارف در جامعه مذهبی است که رواج گسترد­ه­ای یافته است. این نوشته در پی آن است تا مستندات آن را در حدیث، گسترده ترین منبع در حوزه معارف دین، استخراج کرده، صحّت و سقم آن را بررسی و خطا در تطبیق این اصطلاح را روشن نماید. علاوه، رابطه استخاره و قضا و قدر الهی بحث شده است. در این زمینه، به دو گروه کلی از احادیث بر می­خوریم. گروهی که مضمون آن ها خواندن دو رکعت نماز و دعایی خاصّ در واگذار کردن کار به خدا است، علاوه بر آن که مفاهیمی عالی همچون توکّل و رضا را در بر دارد، از تعداد به نسبت زیادی برخوردار است و در بین آن ها روایاتی با سند صحیح و موثّق موجود است. و گروه دوم که مضمون آن ها استخاره با قرآن است، تعداد آن ها کمتر و از جهت سندی ضعیف هستند. هم چنین در این نوشتار، به گروه دیگری از احادیث با این مضمون که خیر واقعی انسان در چیست، اشاره شده است.

در تعدادى از روایات آیه اى از قرآن توسط معصوم قرائت شده و نکته اى به آن ضمیمه شده است که جزء آیه نیست و تعبیرى چون «هکذا نزلت» یا «واللّه هکذا نزل بها جبرئیل† على محمدˆ» یا «نزل جبرئیل† بهذه الآیه هکذا» و شبیه این تعابیر آمده است. با ملاحظه ابتدایى این احادیث و این گونه تعابیر چنین به ذهن مى آید که مضمون آنها وقوع گونه اى تحریف در برخى آیات قرآن کریم است در حالى که با نگاه عمیق و مفهوم شناسى دقیق این روایات معلوم مى شود برداشت تحریف از این روایات نادرست بوده و این روایات در پى بیان نکته اى ظریف هستند و آن این که بخش ضمیمه شده به آیه تفسیر و تطبیق آیه است و حضرت با گفتن تعابیرى چون «واللّه هکذا نزل بها جبرئیل† على محمدˆ» در پى آن است که به مخاطب تفهیم کند این تفسیر را من از جانب خود نمى گویم بلکه تفسیرى است وحیانى و نازل شده از طرف بارى تعالى امّا نه به عنوان قرآن بلکه به عنوان تف سیر و تأویل آن. قرائن و شواهدى گواه بر این فهم از روایات است. در این نوشتار به مفهوم شناسى این روایات و بررسى سندى آنها پرداخته شده است.

احادیث کاستی عقل زنان در منابع حدیثی اهل سنّت و شیعه با شمار قابل توجّهی گزارش شده است. مصادر کهن و معتبر شیعی، آن را با سندهایی مرسل و ضعیف گزارش کرده اند. وضعیت سندها به گونه ای است که هیچ نوع خبر مستفیضی، حتّی مستفیض معنوی، شکل نمی گیرد. این گروه از روایات در کتاب های صحیح البخاری، صحیح مسلم و دیگر منابع معتبر حدیثی اهل سنّت گزارش شده اند و از منظر آنان صحیح به شمار می روند، اما حجیت را لازم برای استناد به شارع ندارند. از سوی دیگر، دلالت روایات نیز با ابهام مواجه است؛ برخی آنها را قضایای خارجی و ناظر به اشخاص خاص در دوره صدور دانسته اند، برخی نیز از واژه عقل به کار رفته در این روایات عقل تجربی را برداشت کرده اند و برخی دیگر روایات را ناظر به عقل نظری و یا عقل ابزاری دانسته اند. اما به نظر می رسد که این روایات ناظر به تفاوت زن و مرد در آفرینش باشد؛ یعنی تفاوت فطری آنها در حاکم بودن روح تعقّل یا روح احساس در حیطه امور مربوط به اداره جامعه و خانواده، و لحن نکوهش آمیز و یا همراه با تحقیر در برخی روایات نیز می تواند ناظر به قرار گرفتن زن در جایگاه مرد باشد.