تقسیمات چهاربخشی و ریشه های آن در معماری و شهرسازی ایرانی (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

کهن​الگوی تقسیمات چهاربخشی یکی از ویژگی های شاخص معماری و شهرسازی ایران در ادوار قبل و بعد از اسلام است که فلسفه وجودی آن تاکنون موضوعی مبهم باقی مانده است. موضوع این تحقیق، بررسی سیر تحول و دلایل رواج این نوع از طراحی در معماری و شهرسازی ایرانی است. ردیابی شاخص ترین بناها و شهرهای دارای طراحی چهاربخشی در تاریخ معماری و شهرسازی ایران به علاوه علل و ویژگی های کاربرد آنها، از اهداف این پژوهش است. بدیهی است تحقیق درباره موضوعاتی ازاین قبیل می تواند در درک و شناخت بهتر مبانی حِکمی و فلسفیِ معماری و شهرسازی گذشته کشور کمک مؤثری نماید. همچنین، راه را برای بازخلقِ عناصرِ معماری و شهرسازی بومی هموارتر سازد. اساس انجام این تحقیق، بر روش تاریخی- تحلیلی استوار است که در آن سعی شده با دیدی میان رشته ای نکات جدیدی از ساختار فکریِ طراحی معماری و شهرسازی مطرح گردد. بنابر یافته های تحقیق؛ تقسیمات چهاربخشی در معماری و شهرسازی قبل از ساسانیان تحت تأثیر یک جهت یابی مقدس با محوریت جهت طلوع خورشید یا مشرق و نماد چلیپا، شکل گرفته است. در این جهت یابی، مذهب میترائیسم نقش اساسی داشته است. در ادامه، طی دوره ساسانیان و اعتقاد به ایزدهای آسمانی که در قالب دو گروه از ستارگان مقدس زردشتی تجسم یافته اند؛ جهت های شمال، جنوب و مغرب نیز اهمیت یافتند. در دوران اسلامی باوجود فراموش شدن فلسفه اولیه تقسیمات چهاربخشی به واسطه تغییرات جهان بینیِ رخ داده در این دوران، طراحی مزبور با مفاهیم رمزپردازانه جدیدی که اغلب منبعث از قرآن، حدیث و عرفانِ این دوران است، تداوم یافته و یک ویژگی پایدار در معماری و شهرسازی ایران گردیده است.