الدّرالنظیم فى مناقب الأئمة اللهامیم

در میان متون کهنى که توسط عالمان شیعه تدوین گردیده اند، گاه کتابهاى ارزشمندى به چشم مى خورد که متأسفانه تاکنون به جامعه علمى عرضه نشده اند و نسخه هاى آنها در گوشه کتابخانه ها به فراموشى سپرده شده است. در این مقال، برآنیم تا یکى از این متون را به اهل تحقیق معرفى نماییم؛ شاید اندیشمندى کمر همت ببندد و آن را به صورت مطلوب، تحقیق و منتشر نماید.إن شاء اللّه!
نام این نوشته ارزشمند، «الدرّ النظیم فى مناقب الأئمة اللهامیم»1 است.

مؤلف
پدیدآورنده این اثر ارزشمند، شیخ جمال الدین یوسف بن حاتم شامى عاملى مشغرى، شاگرد محقق حلّى است. افندى در شرح حال وى مى نویسد:
الشیخ الفقیه جمال الدین یوسف بن حاتم الشامى العاملى المشغرى، کان من أجلة فقهاء تلامذة المحقق والسید ابن طاووس أیضا. وقد نقل الشهید فى «الذکرى» فى مسئلة الجمع بین الصلاتین وقال: انه قد أورد على أستاذه المحقق أن النبى(ص) ان کان یجمع بین الصلاتین، فلا حاجة الى الأذان للثانیة، اذ هو الإعلام وللخبر المتضمن أنه عند الجمع بین الصلاتین یسقط الأذان وان کان یفرق فلم ندبتم الى الجمع وجعلتموه أفضل؟ فأجابه المحقق… و أقول قد حققنا هذه المسألة فى کتاب «وثیقة النجاة».2
شیخ حرّ عاملى نیز در شرح حال وى گوید:
کان فاضلا فقیها عابدا، له کتب منها: کتاب «الأربعین فى فضائل أمیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ». عندنا منه نسخة، یروى عن المحقق جعفر بن الحسن بن سعید وعن ابن طاووس.3
شیخ آقا بزرگ تهرانى نیز درباره وى مى نویسد:
یوسف بن حاتم بن فوز بن مهنّد، الشیخ جمال الدین الشامى المشغرى العاملى المجاز من على بن طاووس باجازات متعددة، منها المشترکة مع جماعة مثل شمس الدین محمد بن أحمد بن صالح المشغرى وأولاده ونجم الدین محمد الموسوى وأحمد بن محمد العلوى ومحمد بن بشیر الحسینى فى 664، و منها المختصة به الکبیرة ذات فصول، الموسومة بکتاب «الاجازات لکشف طرق المفازات»، المذکور أوائلها فى «البحار». وله «المسائل البغدادیة» سألها عن المحقق فأجاب عنها المحقق وقال انها تدلّ على فضلیة موردها.
وقد قرأ «الجامع» على مصنفه یحیى بن سعید مع جلال الدین محمد بن على [المتوفى 680] و شرف الدین على بن محمد بن العلقمى و محمد بن أحمد بن صالح القسینى، الذى ذکر هولاء فى اجازته للشیخ طومان وعبّر عن صاحب الترجمة بالفقیه یوسف بن حاتم الشامى.4
ابن طاووس، اجازه نامه مفصلى براى مؤلف صادر نموده، ولى متأسفانه فقط بخشى از آن به دست ما رسیده است.5
از مجموع کلمات عالمان شیعه درباره مؤلف، مطالب زیر استفاده مى شود:

1ـ او، شاگرد محقق حلّى، صاحب «شرایع الاسلام»، بوده و در جلسه درسى، مباحثاتى با وى در مورد جمع بین نماز ظهر و عصر داشته که شهید اول در کتاب «الذکرى» نقل نموده است.6
همچنین مؤلف از بغداد، تعدادى سؤال فقهى براى استادش محقق حلّى ارسال نموده که محقق حلّى به آنها پاسخ داده و مجموع سؤال و جوابها به نام «جوابات المسائل البغدادیة»7 هم اکنون موجود است و در مقدمه آن، محقق حلّى از مؤلف، با عظمت یاد نموده است.

2ـ او شاگرد ابن طاووس نیز بوده و از وى چندین بار اجازه نقل حدیث و مصنفاتش را دریافت نموده است.

3ـ او کتاب «الجامع» را از مؤلف آن یحیى بن سعید حلّى (م.680) درس گرفته و از وى اجازه روایتى دریافت نموده است.

4ـ او در نزد علماى عصر خود، با عنوان «فقیه» شناخته مى شده است.
5ـ از تاریخ تولد و وفات وى، اطلاعى در دست نیست و همین قدر معلوم است که وى در قرن هفتم هجرى مى زیسته است.

آثار
از مؤلف، آثار زیادى نقل نشده است؛ گویا وى سعى داشته کمتر بنویسد و خوشبختانه از هرچه که نوشته، امروزه نسخه یا نسخه هایى در دست است. تاکنون آثار زیر از نگاشته هاى وى شناسایى شده است.

1ـ «الأربعین عن الأربعین» یا «رسالة الأربعین حدیثا عن الأربعین رجلا فى فضائل أمیرالمؤمنین(ع)». 8 تمامى این رساله را مؤلف کتاب «المجموع الرائق» در کتابش درج نموده است. کتاب «المجموع الرائق» در سال 1375 ش، در تهران، در دو جلد به چاپ رسیده است.

2ـ «المسائل البغدادیة»: چنانکه ذکر شد، این رساله، سؤالات فقهى یى است که شیخ جمال الدین از استادش (محقق حلّى) پرسیده و محقق به آنها پاسخ داده است. نسخ متعددى از این رساله در دست است که کهن ترین آن در سال 987 کتابت شده و در کتابخانه آستان قدس رضوى مشهد به شماره 2655 نگهدارى مى شود.9

3ـ «الدرّ النظیم فى مناقب الأئمه اللهامیم» (رساله اى که در مقاله حاضر معرفى مى گردد).

الدّر النظیم فى مناقب الأئمة اللهامیم
این اثر، مهمترین و مفصل ترین اثر مؤلف است و نام وى با این اثر جاودانه مانده است. این کتاب از بدو تألیف، مورد توجه اندیشمندان و دانشمندان مسلمان بوده است.
علامه مجلسى در «بحارالأنوار» مکرر از این کتاب استفاده نموده و در مورد آن مى گوید:
کتاب «الدرّ النظیم»، کتاب شریف کریم مشتمل على أخبار کثیرة من طرقنا وطرق المخالفین فى المناقب وقد ینقل من کتاب «مدینة العلم» و غیره من الکتب المعتبرة.10

فصول کتاب
مؤلف، کتابش را در دو جزء و پانزده باب تنظیم کرده و در هر باب، چند فصل قرارداده است. فهرست ابواب و فصول کتاب چنین است:

الباب الاول، فى ذکر رسول الله(ص) [شامل این فصلها]:
فى ذکر نسبه(ص)، ذکر حلف الفضول، فى ذکر مولده(ص)، فى ذکر منقله فى الأصلاب الطاهرة والأرحام الزکیة من آدم(ع) الى أن ولده أبوه عبداللّه ـ رضى اللّه عنه ـ، فى ذکر منقّل رسول اللّه(ص) من لدن فطامه الى وقت مبعثه، فى ذکر مبعثه، فى ذکر الاسراء والمعراج، فى ذکر أحواله(ص) من بعد الاسراء الى حین الهجرة، فى هجرته(ص)، فى معجزاته(ص)، فى ذکر غزواته التى باشرها بنفسه، فى ذکر أزواجه(ص)، فى ذکر أولاده(ص)، فى ذکر وفاته(ص).

الباب الثانى، فى ذکر أمیرالمؤمنین على بن أبى طالب(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر نسبه(ع)، فى ذکر مولده(ع)، فى صفة أمیرالمؤمنین(ع)، فى ماهیة الامامة، فى منفعة وجود الامام، فى ذکر تسمیته بامرة المؤمنین على عهد رسول اللّه ـ صلى اللّه علیه وآله ـ من طریق العامة، فى معجزاته(ع)، فى ذکر فضائله(ع)، فى مناشداته(ع)، فى حروبه وقتل الناکثین والمارقین، فى خطبه ووصایاه، ومواعظه (آغاز جزء دوم کتاب)، فى مسائل سئل عنها أمیرالمؤمنین(ع) وأجاب و فى قضایاه، فى الأشعار التى تدل على فضل أمیر المؤمنین(ع)، فى ذکر أولاده(ع)، فى ذکر رجال أمیرالمؤمنین الاثنتى عشر الذین قاموا الى أبى بکر وهو على المنبر، فى ذکر مقتل أمیرالمؤمنین(ع).

الباب الثالث، فى ذکر سیدة نساء العالمین [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولدها(ع) و مظالمها، فى ذکر وفاتها.

الباب الرابع، فى ذکر مولانا الحسن بن على ـ علیهما السلام ـ [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده(ع)، فى ذکر بعض فضائله وأخباره، فى معجزاته، فى کلامه(ع)، فى ذکر وفاته(ع)، فى ذکر زوجاته وولده(ع)، فى ذکر الحسن بن الحسن.

الباب الخامس، فى ذکر الحسین بن على(ع)
فى ذکر مولده(ع)، فى ذکر شىء من فضائله(ع)، فى ذکر معجزاته(ع)، فى کلام الحسین(ع)، فى ذکر مقتل الحسین بن على ـ علیهما السلام ـ، فى خروج المسلم، فى الحوادث التى حدثت عند قتل الحسین(ع)، فى بعض ما رثى به الحسین(ع)، فى ذکر ولد الحسین(ع).

الباب السادس، فى ذکر أبى محمد على بن الحسین زین العابدین(ع) [شامل این فصلها]:
ذکر مولده و شىء من أخباره، فى ذکر نبذ من کلامه(ع)، فى ذکر معجزاته، فى ذکر أولاده(ع)، فى ذکر خروج زید بن على بن الحسین(ع) و ذکر مقتله، فى ذکر یحیى بن زید بن على بن الحسین(ع).

الباب السابع، فى ذکر أبى جعفر محمد بن على الباقر(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده(ع)، فى ذکر شىء من صفاته، فى ذکر معجزاته، فى ذکر نبذ من کلامه، فى ذکر وفاته، فى ذکر أولاده.

الباب الثامن، فى ذکر مولانا الصادق جعفر بن محمد(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده، فى بعض أخباره، فى ذکر معجزاته، فى ذکر نبذ من کلامه، فى ذکر وفاته، فى ذکر ولده.

الباب التاسع، فى ذکر مولانا موسى بن جعفر(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده، فى ذکر بعضى أخباره، فى ذکر معجزاته، فى ذکر شىء من کلامه، فى ذکر وفاته، فى ذکر عدد أولاده.

الباب العاشر، فى ذکر مولانا على بن موسى الرضا(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده، فى ذکر شىء من أخباره، فى ذکر شىء من معجزاته، فى ذکر نبذ من کلامه، فى ذکر وفاته.

الباب الحادى عشر، فى ذکر سیدنا أبى جعفر محمد بن على الجواد(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده، فى ذکر بعض أخباره، فى ذکر معجزاته، فى ذکر بعض کلامه، فى ذکر وفاته، فى ذکر ولده.

الباب الثانى عشر، فى ذکر الامام أبى الحسن على بن محمد الهادى(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده، فى ذکر شىء من مناقبه، فى ذکر معجزاته، فى ذکر شىء من کلامه، فى ذکر وفاته، فى ذکر ولده.

الباب الثالث عشر، فى ذکر الامام أبى محمد الحسن بن على العسکرى(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده، فى ذکر شىء من أخباره، فى ذکر شىء من معجزاته، فى ذکر شىء من کلامه، فى ذکر وفاته.

الباب الرابع عشر، فى ذکر الحجة صاحب الزمان(ع) [شامل این فصلها]:
فى ذکر مولده، نسبه، فى بعض علائم ظهوره.

الباب الخامس عشر [شامل این فصلها]:
فى ذکر الخمسة ـ صلوات الله علیهم ـ، فى ذکر فاطمة وعلى والحسن والحسین ـ علیهم أفضل الصلوة والسلام ـ،فى ذکر الحسن والحسین ـ علیهما السلام ـ،فى العترة، فى ذکر الأئمة الاثنى عشر وما جاء فى ذلک عن النبى ـ صلى اللّه علیه وآله ـ،فى ذکر بنى عبدالمطلب، فى ذکر بنى هاشم.

نسخ موجود از کتاب
از این کتاب، تا کنون سه نسخه شناسایى شده است:

1ـ نسخه موجود در کتابخانه غرب همدان به شماره 1553. 11

2ـ نسخه کتابخانه میرزا محمد شریف عسکرى تهرانى. از سرنوشت این نسخه، فعلا اطلاعى در دست نیست؛ ولى عکس از آن در کتابخانه حضرت آیة اللّه مرعشى به شماره 38و 39 موجود است که این معرفى از روى آن صورت گرفته است.

3ـ نسخه کتابخانه سید على عدنانى خرمشهرى، در 348 صفحه که از آخر، افتادگى دارد. عکس این نسخه در مرکز میراث اسلامى در قم به شماره 346 نگهدارى مى شود.12

مآخذ و مصادر مؤلف
مؤلف در این کتاب از مصادر ارزشمندى از کتابهاى شیعه و عامّه بهره جسته که با توجه به از بین رفتن اغلب این کتابها، این کتاب اهمیت فوق العاده اى یافته است. مصادر مؤلف بر دو نوع است: اول، کتابهایى که از آن نقل کرده؛ دوم، دانشمندانى که مؤلف مطالبى از آنها نقل نموده است. ما به ترتیب، ابتدا کتابها و سپس دانشمندانى را که مؤلف از آنها نقل نموده، ذکر مى نماییم.

الف) کتابهایى که مؤلف از آنها مطالبى را نقل کرده است:

1ـ الارشاد فى معرفة حجج اللّه على العباد، شیخ مفید،

2ـ أحادیث الهجرة، طبرى (با این عبارت: «ذکر الطبرى فى أحادیث الهجرة»). گویا این کتاب بخشى از تاریخ طبرى مى باشد.

3ـ احیاء العلوم، ابو حامد غزالى،

4ـ اربعین خطب(الأربعون خطبة)،

5ـ الأربعین، فخر رازى،

6ـ أربعون حدیثا، ابو عبداللّه محمد بن مسلم بن ابى الفوارس الرازى. مؤلف از این کتاب، حدیث سى و سوم، سى و چهارم و سى و هشتم را نقل مى کند و در مورد نسخه آن مى نویسد:
«وأصل هذه النسخة فى خزانة النظامیة العتیقة».
نسخه اى از این کتاب در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 7016 موجود است.13

7ـ أمالى الحاکم،

8ـ أمالى السمعانى. مؤلف در نقل از این کتاب مى گوید «وجدت فى الجزء الأول من اجزاء ثلاثة من سأمالى السمعانیز من طرق العامة».

9ـ الأنوار الباهرة فى انتصار العترة الطاهرة، ابن طاووس. مؤلف در نقل از این کتاب، از مؤلف آن با دعاى «متع اللّه بقائه» یاد مى کند و از اینجا استفاده مى شود که قبل از فوت ابن طاووس (سال664ق)، این کتاب را تألیف نموده است.
این کتاب از کتابهاى مفقود ابن طاووس است.(کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، تألیف اتان کلبرگ، ترجمه سیدعلى قرّائى و رسول جعفریان، ص53).

10ـ تاریخ طبرى،

11ـ تاریخ نسوى. مؤلف با این عبارت از این کتاب یاد مى کند: «قال النسوى فى تاریخه».

12ـ الخصائص العلویة على سائر البریة، محمد بن على نطنزى. مؤلف در وصف مؤلف این کتاب مى گوید: «محمد بن على نطنزى الذى قال محمد بن النجار عنه انه نادرة الفلک وکان أفضل أهل زمانى فى بعض فضائله».

13ـ دلائل الامامة، ابوجعفر محمد بن رستم بن جریر طبرى،

14ـ الذریة الطاهرة المطهرة، ابى بشر محمد بن احمد بن حماد دولابى،

15ـ ذکر الخمسة المطهرین ومرتبة المطیعین لأهل بیت محمد سید الأولین والآخرین، ابو نعیم حافظ،

16ـ روایات عثمان بن احمد بن سماک،

17ـ روایات موفق بن احمد مکى خوارزمى،

18ـ شرح السنة، بغوى،

19ـ شرف المصطفى، ابوسعید خرگوشى،

20ـ طوق فى تاریخه(فى التاریخ)،

21ـ کتاب العروس،

22ـ فضائل الصحابة، احمد بیهقى،

23ـ الکامل، مبرّد،

24ـ کتاب ابو زرعه دمشقى،

25ـ کتاب ابى بکر مردویه،

26ـ کتاب الشروانى(من کتب العامة)،

27ـ کتاب النبوة ، شیخ صدوق،

28ـ الکشف(تفسیر ثعلبى)، ابواسحاق ثعلبى،

29ـ کشف الحیرة،

30ـ لطائف القصص،

31ـ لوامع، ابو سعید خرگوشى،

32ـ مدینة العلم، شیخ صدوق،

33ـ المصابیح، ابوالعباس احمد بن ابراهیم حسنى،

34ـ کتاب المعرفة، ابوعبداللّه بن مندة،

35ـ کتاب المعرفة، عباد بن یعقوب،

36ـ کتاب المناقب، احمد بن مولى بن مردویه،

37ـ مناقب أمیرالمؤمنین(ع)، معرّىّ،

38ـ المنتقى، حاکم خراسانى،

39ـ مولد النبى(ص)، شیخ صدوق،

40ـ کتاب الولایة، شیخ العالم ابن سعد مسعود بن ناصر بن ابى زید الحافظ سجستانى.(أهل البیت فى المکتبة العربیة، سیدعبدالعزیز طباطبایى، ص160و 161).

ب) اشخاصى که مؤلف از آنها مطالبى را نقل کرده است:

1ـ ابوبکر مردویه،

2ـ ابوعلى بن عبدویه، که مؤلف از وى با این عبارت نقل مى کند: «عن شیخ أصحاب الحدیث بالرّىّ یعرف بأبى على بن عبدویه ویروون عن شیخ لهم یعرف بأبى بکر بن مردویه»،

3ـ ابو سعید خرگوشى،

4ـ ابو غالب محمد بن احمد بن سهل النحوى،

5ـ ابو مخنف لوط بن یحیى، که در یکى از موارد، مؤلف درباره او گوید: «ابو مخنف لوط بن یحیى، قال حدثنا عباس بن عبداللّه عن عبداللّه بن عباس»،

6ـ ابو معمّر،

7ـ حافظ بن ناصر،

8ـ زبیر بن بکار،

9ـ زفر بن یحیى بن کثیر بن شادان،

10ـ سلیم بن قیس هلالى،

11ـ قاضى عبدالجبار،

12ـ عبداللّه بن محمد بن أبى الدنیا قرشى،

13ـ على الرفاعى،

14ـ فضل بن ربیع،

15ـ ابو الخیر مبارک بن سرور بن نجا الواعظ،

16ـ محمد بن اسحاق،

17ـ محمد بن على الحلابى المغازلى (با این عبارت: «حدّث القاضى الأمیر محمد بن على الحلابى المغازلى بواسط، سنة 540»)،

18ـ محمد بن زید طبرى،

19ـ محمد فتال،

20ـ مسعودى.

منابع شرح حال مؤلف
براى آگاهى بیشتر از شرح حال مؤلف، رجوع کنید به منابع زیر:
أمل الآمل، ج1، ص190؛ بحار الأنوار، ج1، ص21و40؛ تعلیقه أمل الآمل، افندى اصفهانى، ص434 که همان مطالب«تعلیقه» را در «ریاض العلماء»، ج5، ص390 نیز آورده است؛ کشف الحجب، ص213؛ الفوائد الرضویه، ص717؛ طبقات أعلام الشیعة، ج7، ص207 و208؛ الذریعة، ج8، ص86و ج20، ص251؛ فهرست نسخ عکسى کتابخانه آیة اللّه مرعشى، ص41 و 143 (شماره8 3 و 39)؛ معجم المؤلفین، عمررضا کحّالة، ج13، ص287.
________________________________________

2. ریاض العلماء، میرزا عبداللّه افندى، ج5، ص389؛ تعلیقة أمل الآمل، افندى، ص434
3. أمل الآمل، شیخ حرّ عاملى، ج1، ص190
4. طبقات أعلام الشیعه (الأنوار الساطعة فى المأة السابعة)، شیخ آقا بزرگ تهرانى، ص207و208
5. بحارالأنوار، مجلسى، ص107و108؛ الذریعة الى تصانیف الشیعة، شیخ آقا بزرگ تهرانى،ج1، ص232، شماره 1164
6. ریاض العلماء، افندى، ج5، ص389
7. الذریعة، ج5، ص215، شماره1014
8. الذریعة، ج1، ص431(با عنوان «الأربعون حدیثا») و ج11، ص53 (با عنوان «رسالة الأربعین حدیثا عن الأربعین رجلا فى فضائل امیرالمؤمنین ـ ع ـ »).
9. مقدمه اى بر فقه شیعه، حسین مدرسى طباطبایى، ترجمه محمد آصف فکرت، ص104؛ الذریعة، ج5، ص215و216؛ فهرست نسخه هاى خطّى مجلس شوراى اسلامى، ج9، ص162
10.بحارالأنوار، ج1، ص40، در بحارالأنوار در مواردى از «الدّر النظیم» مطالبى نقل شده است: ج16، ص77و81؛ج21، ص17؛ج32،ص90؛ ج37، ص107؛ ج83، ص219؛ ج102، ص64
11. فهرست نسخه هاى خطّى کتابخانه مدرسه آخوند ـ همدان، دکتر جواد مقصود همدانى، ص122
12. فهرست نسخه هاى عکسى مرکز میراث اسلامى، سید احمد اشکورى، ج1، ص386
13. فهرست نسخه هاى خطّى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى، ج25، ص25