علامه محقق سیدعزیز طباطبایى و حدیث غدیر

سالها تلاش بى وقفه در کنار بزرگانى فرهیخته چون علامه امینى و علامه آقا بزرگ تهرانى، روحیه اى خستگى ناپذیر در مرحوم علامه محقق سید عبدالعزیز طباطبایى به وجود آورد که منشأ آثارى ارزشمند در موضوع پژوهش استادان خود بود.
آثارى که محقق طباطبایى درباره موضوع غدیر به جا گذارده، حاصل سالها پژوهش در کتابهاى عمده تاریخى و روایىِ چاپى و خطى است که با نثرى استوار در پنج کتاب نگاشته شده است:

1) على ضفاف الغدیر
این کتاب، مستدرک جلد اوّل کتاب «الغدیر» علامه امینى است و حاوى اسامى راویان حدیث غدیر و شرح حال آنان است؛ علامه امینى این راویان را در کتاب خود ذکر نکرده است. محقق طباطبایى در مصاحبه با کنگره «کتاب و کتابخوانى در تمدن اسلامى» فرمودند:
از جلد دوازدهم به بعدِ «الغدیر» را، علامه امینى خواستند درباره مناقب و فضایل امیرالمؤمنین(ع) بنویسند، و بخشى از کار را به من واگذا ر کردند و در وصیت نامه خود هم قید فرموده اند که افرادى از جمله من این کار را ادامه دهیم. ولى پس از فوت ایشان، هنوز ورثه کارى در این مورد انجام نداده اند؛ و لذا خودم در ایران شروع به نوشتن دنباله این کار کردم.1
ایشان در الغدیر فى التراث الاسلامى درباره تالیف این کتاب مى نویسد:
در نجف به مدت ربع قرن در کنار دو دانشمند بزرگ، علامه امینى و علامه آقا بزرگ تهرانى بودم و با ایشان ملازمت داشتم و این دو بزرگوار نیز نسبت به من مهربانى و عطوفتى داشتند. این دو دانشمند را الگوى خود قرار دادم و در راه ایشان قدم نهادم تا اینکه در سال 1396هجرى نجف را ترک کردم و به قم آمدم و شروع به جمع آورى استدراکات و اضافاتى بر جلد اول کتاب «الغدیر» نمودم؛ نه به این دلیل که ایشان در جمع آورى خود کوتاهى کرده باشند، که خداوند خود بر سختیهایى که آن بزرگوار در راه خود متحمل شده آگاه است؛ بلکه به این جهت که نسخه هاى خطى بسیارى اکنون به چاپ رسیده که در گذشته چاپ نشده بود و مصادر زیادى اکنون در دسترس است که آن زمان دسترسى به آنها ممکن نبود، و همچنین کتابخانه هاى عمومى زیادى تأسیس شده است و کتب خطى را از زوایاى خمول خانه ها و کتابخانه هاى شخصى بیرون آورده و در اختیار محققان قرار داده اند؛ فهرستهایى چاپ شده و نسخه هایى معرفى شده است تا هر که هر آنچه بخواهد برگزیند. همچنین نباید نقش میکرو فیلمها و عکس بردارى از نسخه هاى شرق و غرب عالم را در این خدمات فراموش کرد.
در چنین حالى، در دیدارهایم از کتابخانه هاى عراق و ایران و حجاز و سوریه و ترکیه و انگلستان و… امکان یافتن مصادرى برایم فراهم شد که شصت سال پیش در دسترس استاد بزرگوارم علامه امینى نبود.
بنابراین به تطبیق جلد اوّل «الغدیر» با آنچه که درباره غدیر در کتابخانه ها مى یافتم، پرداختم. هر صحابى یا تابعى یا هر عالم و راوى از میان تابعین را که حدیث غدیر را روایت نموده اند و استادم نام آنها را در کتاب خود نیاورده بودند،مطابق با روش ایشان نوشتم و بر حسب تاریخ وفات مرتب کردم و نام «على ضفاف الغدیر» را بر آن نهادم، که هنوز کامل نیست و امیدوارم خداوند توفیق تکمیل آن را عطا بفرماید.2
على ضفاف الغدیر شامل بخشهاى زیر است:

1ـ الصحابة؛
2ـ التابعین؛
3ـ الرواة والعلماء والحفّاظ، حتى نهایة القرن الرابع عشر و بدایة القرن الخامس عشر.

2) الغدیر فى التراث الاسلامى
این کتاب شامل فهرستواره اى است براى آنچه از قرن دوم تا قرن حاضر درباره غدیر نوشته شده است. این کتابها بر اساس تاریخ تالیف همراه با معرفى کامل کتاب و شرح حال نویسنده مرتب شده و شامل کتابهاى عربى، فارسى، ترکى و اردو از نویسندگان امامى، زیدى، اسماعیلى، سنى و مسیحى است. این کتاب تا کنون دو بار به چاپ رسیده است: یک بار در بیروت توسط «دارالمورّخ العربى» و یک بار در ایران توسط انتشارات «الهادى».
محقق طباطبایى در کتاب خود، مستدرک الذریعة (نسخه مخطوطه)، درباره این کتاب مى نویسد:
مجله «تراثنا» که توسط مؤسسه آل البیت(ع) در قم منتشر مى شود، به مناسبت کنگره بزرگى که به دستور آیت اللّه العظمى خویى در لندن به مناسبت عید غدیر برپا شد، اقدام به نشر ویژه نامه غدیر نمود. از من خواستند تا مقاله اى درباره کتابهاى نوشته شده درباره غدیر بنویسم. در حدود صد و بیست و پنج کتاب معرّفى شد و مقاله در آن ویژه نامه (شماره 21 «تراثنا»، ذو حجه 1410ق) با نام «الغدیر فى التراث الاسلامى» به چاپ رسید.
پس از انتشار مقاله به تکمیل آن ادامه دادم، تا اینکه اکنون تعداد کتابهاى معرفى شده به صد و شصت و دو کتاب رسید. این سبب شد که آن مقاله را در سال 1414 هجرى به صورت کتابى مستقل توسط «دارالمؤرخ العربى» در بیروت به چاپ رسید.پس از آن وزارت ارشاد اسلامى در ایران خواستار چاپ کتاب در ذو حجه سال 1415هجرى، به مناسبت مصادف بودن نمایشگاه بین المللى کتاب با عید غدیر شد که با اضافاتى به چاپ رسید. شمار کتابهاى معرّفى شده اینک به صد و هشتاد و چهار عنوان رسیده است که تکمیل آن هنوز هم ادامه دارد. از خداوند توفیق چاپ مجدّد آن را همراه با اضافات خواستارم.
در ابتداى کتاب «الغدیر فى التراث الاسلامى» مقاله پربار محقق طباطبایى با نام «حدیث الغدیر، رواته کثیرون للغایة… قلیلون للغایة!»، که متن مقاله ایراد شده توسط ایشان در کنگره بزرگ غدیر در لندن است چاپ شده است. این مقاله را مجله «الموسم» در شماره هفتم، در سال 1411هجرى نیز چاپ نمود.
آقاى مهدى جعفرى، کتاب «الغدیر فى التراث الاسلامى» را با اختصار ترجمه کردند و در تهران در سال 1411 توسط انتشارات کتابخانه چهل ستون منتشر نمودند. آقاى محمّد انصارى زنجانى نیز با تکیه بر این اثر محقق طباطبایى و نقل مطالب بسیار از آن، کتاب خود را با نام «غدیر در آیینه کتاب» توسط انتشارات الهادى منتشر کردند.
از بخشهاى قابل توجه این کتاب زندگینامه خود نوشت محقق طباطبایى است.

3) تحقیق رساله «طرق حدیث من کنت مولاه»
این رساله از تألیفات ابو عبداللّه ذهبى، محمّد بن احمد بن عثمان بن قایماز شافعى (673ـ748) است، که تا کنون به علت فقدان، چاپ نشده بود.
محقق طباطبایى این رساله را در کتابخانه دانشگاه تهران یافت و ضمن تحقیق، تعلیقات مفصل و پربارى بر آن اضافه مى کند؛ به صورتى که تعلیقات از حجم رساله بیشتر شده است. در بسیارى از موارد که «ذهبى»، سندى از حدیث غدیر را رد مى کند، یا آن را ضعیف مى شمارد، محقق طباطبایى به بحث مى پردازد و ضمن تقویت سند روایت، بر ارزش رجالى کتاب مى افزاید. مانند تقویت سندى که به یزید بن ابى زیاد منتهى مى گردد یا استدلالى که در ردّ توهمات ذهبى در نقل حدیث از امام باقر(ع) از ابن عباس مى آورد، یا دفاع از وثاقت ابواسرائیل اسماعیل الملائى.
ایشان درباره این کتاب مى نویسد:
این رساله را در کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران یافتم، که در ضمن مجموعه اى به شماه 1080 از برگ 211ـ223ب، نگاشته قرن دوازدهم هجرى آمده بود. این مجموعه در فهرست کتابخانه مرکزى دانشگاه تهران (3/523) معرفى شده است.3

4) من فیض الغدیر
محقق طباطبایى در بعضى نوشته هاى خود از این کتاب با نام «حدیث الغدیر بالطرق الصحیحة» یاد کرده است. این کتاب شامل ذکر حدیث غدیر، تنها از طرق صحیح روایى است که سندهاى آن را بر اساس نام راوى مرتب نموده است.
ایشان در آغاز نسخه مخطوطه کتاب مى گوید:
یستعرض حدیث الغدیر و رواته من الصحابة و التابعین و من أخرجه من الحفاظ والمحدثین بالاسنادالعالیة و الطرق الصحیحة و الموثوقة فى الصحاح و السنن والمساند و المعاجم حتى نهایةالقرن الرابع فقط.
اندیشه تألیف این کتاب در کنگره بزرگ غدیر در لندن نشأت گرفت؛ هنگامى که محقق طباطبایى در لندن در نشستى با اندیشمندانِ فِرَق گوناگون اسلامى دیدار مى کند و درباره حدیث غدیر به بحث مى نشیند، به فکر تألیف این کتاب مى افتد. ایشان به جمع آورى سندهاى روشن و صحیح و غیر قابل ردِّ حدیث غدیر مى پرداز،ولى متاسفانه اجل مهلتِ اتمام این کتاب را نداد و این کتاب ارزشمند همچنان ناقص ماند.

5) حاشیه بر «الغدیر»
پنجمین اثر جداگانه اى که محقق طباطبایى در کنار کارهاى استاد خود، «الغدیر» علامه امینى، نگاشته است، حاشیه هاى ایشان بر برگ به برگ «الغدیر» است.
حاشیه هاى محقق طباطبایى بر این کتاب از اهمیت خاصّى برخوردار است و شامل مباحثى است همچون: ردّ شبهات وارد بر کتاب، ضبط اعلام، اشاره به بعضى از اشتباهاتى که در کتاب آمده به صورتى بسیار مؤدبانه و خاضعانه، توجیه آنچه از اشتباهات ظاهرى کتاب که قابل توجیه است، استدراک بر احادیث هر موضوع و… ایشان به این حواشى در کتاب مهم خود «مستدرک الذریعة» (نسخه مخطوطه) نیز اشاره کرده است:
تعلیقاتى بر کتاب الغدیر علامه امینى دارم که شامل اطلاعاتى است که مى تواند قسمت دوم«ِ على ضفاف الغدیر» را تشکیل دهد.
وقتى گروهى براى تحقیق و نشر کتاب «الغدیر» تشکیل شد، از من خواستند تا بر تحقیقشان نظارتى داشته باشم. من نیز تعلیقاتى را که بر «الغدیر» داشتم، به همراه اضافاتى که بر مصادر روایات صحابه از مصادر مهمى مانند: السنن الکبیر نسائى، معاجم طبرانى، مسند أبی یعلى و بزّار و شاشى، مصنف عبدالرزاق و ابن ابى شیبه، سنن ابن ابى عاصم و… جمع آورده بودم، در اختیار این گروه قرار دادم. امیدوارم مورد قبول خداوند قرار گرفته باشد.
تعلیقات محقق طباطبایى بر «الغدیر» چاپ این گروه یعنى «مؤسسه الغدیر» تا جلد سوم بیشتر ادامه نیافت و امید است به طور جداگانه به چاپ برسد.
این پنج کتاب هم اکنون توسط انتشارات «الهادى» در دست چاپ است و امیدواریم بزودى در اختیار پژوهشگران قرار گیرد.
________________________________________
1.المحقق الطباطبائى فى ذکراه السنویّة اأولى، ج3، ص1217
2. الغدیر فى التراث الاسلامى، چاپ دوم، قم، نشر الهادى، 1415/1374، ص234ـ236
3 .الغدیر فى التراث الاسلامى، ص114