نرم افزارهای حدیثى, امکانات و قابلیتها
آرشیو
چکیده
متن
حدیث، بعد از قرآن به عنوان منبع استنباط احکام و دستورالعمل جامع براى اخلاق، عبادات و معاملات و شرح و تفسیر قرآن، همواره مورد توجّه دانش پژوهان و اندیشمندان بوده است.
سیر اجمالى در تاریخ حدیث به عنوان کلامى که از قول و فعل و تقریر معصوم حکایت مى کند، به خوبى نشان مى دهد که این میراث ارزشمند، از جهات متعدد (فقه الحدیث، رجال الحدیث، درایةالحدیث و…) مورد پژوهش و تدبّر بوده است. در عصر حاضر به دلیل تحولاّت اساسى در شیوه هاى تحقیق و نیز به کارگیرى تکنولوژى، امکان تحقیق و تفحّص در احادیث، فزونتر شده است.
پیشرفت رایانه ها با ویژگیهاى انحصارى از قبیل دقّت، سرعت، قابلیّت و سهولت، زمینه نوینى را در کشف معارف الهى و حل مسائل پیچیده به مدد احادیث فراهم آورده است. لذا در دهه اخیر، پژوهشگران و مؤسّسات تحقیقاتى،در خصوص تولید نرم افزارهاى حدیثى، تلاش فراوان نموده اند و شایسته است محقّقان و مشتاقان حدیث، از این برنامه ها و نتایج این تحقیقات به بهترین نحو استفاده کنند.
به منظور آشناسازى پژوهشگران و علاقه مندان روایات اسلامى به نرم افزارهاى مربوط، در اینجا به معرفى چند برنامه از برنامه هاى رایانه اى احادیث مى پردازیم، امید که بتوانیم در بهبود تحقیقات اسلامى مؤثّر واقع شویم.
1ـ نرم افزار «الآیات الواردة فى الاحادیث الشّریفة»
این نرم افزار، در قم و از سوى مرکز کامپیوتر واحد تحقیقات اسلامى بنیاد بعثت تهیه شده و مرجع نسبتا کاملى براى شناسایى احادیث تفسیرکننده آیات قرآن کریم مى باشد. اطلاعات این نرم افزار، از احادیث تفسیرى بیش از دویست اثر از مصادر اوّلیه و از کتب غیر تفسیرى شیعه و اهل سنّت (که در آنها تفسیر یا تأویل آیه اى ذکر شده و یا استدلال و استشهاد به آیه اى گردیده) استخراج شده است.
این نرم افزار داراى تواناییهاى ذیل مى باشد:
ــ دسترسى به کلّ روایاتى که آیه مورد نظر در آن روایات به نحوى بیان شده؛
ــ جستجوى احادیثى که در آنها، آیه مورد نظر با راوى مشخص باشد؛
ــ جستجوى احادیث مربوط به آیه خاص (که فقط رقم آیه موجود است)؛
ــ جستجوى تفسیر قرآن توسط معصومین (بدین صورت که اگر بخواهیم بیان هریک از معصومین را راجع به آیات قرآن بیابیم و اطلاعاتمان فقط در حد دانستن نام معصوم باشد، جهت یافتن کلیه بیانات آن معصوم، تنها با دادن نام معصوم، به مصادر و آیات تفسیرشده دسترسى پیدا مى کنیم؛
ــ جستجوى کلّ احادیث تفسیرى یک کتاب مورد نظر (در این قسمت، روایاتى که در آنها به نحوى به بیان آیات پرداخته شده، از یک کتاب روایى استخراج مى گردد)؛
ــ توانایى اضافه و اصلاح کردن آدرسهاى جدید احادیث.
علاوه بر اینها، این برنامه قابلیّت اجرا در سیستم هاى کامپیوترى ساده با حداقل امکانات را دارد، و حجم کم برنامه نسبت به تعداد کتب استخراج شده از دیگر ویژگیهاى آن است.
2ـ نرم افزار «امام مهدى عجل اللّه تعالى فرجه الشریف»
این برنامه در سال 1411قمرى از سوى مرکز معجم فقهى حضرت آیةالله العظمى گلپایگانى ـ ره ـ تهیه شده است.
اطلاعات این برنامه مشتمل است بر: آیات قرآن کریم، احادیث نهج البلاغه، صحیفه سجادیّه، معجم احادیث امام مهدى ارواحنافداه، کمال الدین شیخ صدوق، کتاب الغیبة شیخ طوسى، کتاب الغیبة نعمانى، کفایةالاثر خزّاز قمى، در اخبار و احکام شرعى مربوط به حضور و غیبت آن حضرت ارواحنافداه و…
حجم برنامه 15مگابایت مى باشد و با زبان ++C نوشته شده است.
در این برنامه مى توان با جستجو از طریق 53موضوع اصلى و صدها موضوع فرعى به متن حدیث همراه با ترجمه فارسى آن دست یافت و با مشاهده متن حدیث مى توان به کلیه منابعى که در آنها این حدیث ذکرشده رسید. ذکر منابع متعدد براى حدیث، نشان از تلاش محقّقانه تهیه کنندگان این برنامه دارد.
3ـ نرم افزار «اهل بیت(ع)»
این نرم افزار، از سوى مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى دفتر تبلیغات اسلامى (حوزه علمیه قم) تهیه شده است. در تدوین این برنامه، تمام منابع اسلامى ـ اعم از شیعى و غیرشیعى ـ از قرن اوّل هجرى قمرى به بعد، در قالب 19سرعنوان یا بخش و 1800 موضوع، مورد تحقیق و بررسى قرار گرفته است.
بخشهاى نوزده گانه این برنامه عبارتند از: ولایت، امامت، زندگینامه و گفته ها و حوادث مهمّ زندگانى هریک از ائمّه(ع)، عصمت، معجزه، علوم ائمّه(ع)، علوم و ادبیّات عصر ائمّه(ع)، مذاهب عصر ائمّه(ع)، سیاست و اجتماع، مدیریّت امور مالى ائمّه(ع)، حکومت اسلامى ائمّه و قرآن، احادیث، اجتهاد و ائمّه(ع)، مهدویّت، دیدگاهها و قضاوتها، اخلاق و ارزشها.
همچنین این برنامه داراى چهار پیوست با عناوین ذیل است:
ــ جدول رمزها؛
ــ نامها، کنیه ها و لقب هاى معصومین(ع)؛
ــ توضیحات و پى نوشت ها؛
ــ موارد صرف الوجود: مواردى است که تکرار آن از کتابهاى مختلف لازم و ضرورى نیست، چون همان فیش بردارى از کتابهاى قرن اوّل براى این کار کفایت مى کند؛ مانند مانند اسامى ائمّه(ع).
نرم افزار اهل بیت(ع) داراى ویژگیهاى ذیل است:
ــ لیست که شامل چهار گزینه کتاب، قائل، موضوع و بخش مى باشد.
در گزینه کتاب، لیستى از تمام کتابهاى موجود با مشخصاتى از قبیل نام کتاب، موضوع، نام نویسنده، کنیه، لقب و مذهب نویسنده ظاهر مى شود. ضمنا در همین قسمت، تعداد فیش استخراج شده هر کتاب با متن و موضوع خاص، قابل مشاهده است.
در گزینه قائل، امکان جستجو از طریق لیست اسامى ائمّه(ع) و برخى از پیامبران به عنوان یک قائل معین وجود دارد.
گزینه موضوع، همان اسامى ائمّه(ع) و برخى از پیامبران است. چنانچه مطلبى درباره خود آنان مدنظر باشد قابل بازیابى است.
در گزینه بخش، لیستى از تمامى بخشهاى نوزده گانه ذکرشده وجود دارد که با انتخاب هر بخش، لیستى از تمامى بندهاى مربوط به همان بخش ظاهر مى شود و جستجو بر اساس بخش و بند انتخاب شده انجام خواهد شد.
ــ بازیابى، که در این قسمت همان چهار گزینه سابق با قابلیت ترکیب منطقى (عطفى، فصلى و نفى) هریک از موارد وجود دارد. علاوه بر این، در گزینه کتاب، مشخّصاتى از قبیل نام کتاب، محل طبع و نشر، موضوع، سال و قرن تألیف، کنیه، نام، لقب و مذهب مؤلّف، سال و قرن تولّد و سال و قرن فوت مؤلف گنجانیده شده است؛ به طورى که به عنوان مثال، امکان جستجو در قرن یا سال خاص به دنبال کتاب و مؤلّف خاص یا موضوع خاص و… وجود دارد.
براى اینکه قدرت نگهدارى مجموعه ترکیبهاى انتخاب شده میسور باشد، گزینه ذخیره گنجانیده شده است که با دادن نام دلخواه، ذخیره و به همان صورت بازیابى مى گردد.
ــ گزارش، که شامل اطلاعات سیستم و اطلاعات برنامه اى است و در اطلاعات برنامه اى، آمارى از تعداد فیش، تعداد کتاب، تعداد قائل، تعداد موضوع، تعداد بخش و بند آمده است.
ــ علاوه بر اینها، این برنامه از امکانات متعارف و لازم دیگرى مانند سایر برنامه ها برخوردار است.
همچنین باید افزود که اگرچه در این نرم افزار، متون، کلا عربى است؛ لیکن برنامه به فارسى نوشته شده است.
4ـ نرم افزار «بشرى» (فرهنگ واژگان و مفاهیم نهج البلاغه)
این نرم افزار، از سوى دفتر تحقیقات یاسین تهیّه گردیده و امکان دسترسى به احادیث کتاب شریف نهج البلاغه را فراهم مى نماید. این نرم افزار شامل اطلاعات متن نهج البلاغه (241خطبه، 79نامه، 480حکمت) با ترجمه و 1613تعلیقه و پاورقى از استاد دکتر سیدجعفر شهیدى، به انضمام اطلاعات علمى مختلف درباره حضرت على(ع)، نهج البلاغه، شرح احوال سیدرضى، اشعارى در مدح و رثاى امیرالمؤمنین(ع) و تصاویر اماکن متبرکه است.
این برنامه قابلیت نمایش متن خطبه ها، نامه ها، کلمات قصار (همراه با ترجمه) و نمایش کتاب به صورت صفحه صفحه را دارد. علاوه براین، در قسمت پژوهش، داراى گزینه هاى متنوّعى است که هریک امکان تحقیق در متن را میسّر مى کند.
گزینه هاى این برنامه، عبارتند از:
ــ واژگان: در این گزینه، امکان جستجوى کلمه و یا عبارتى از تمام نهج البلاغه یا در خطبه ها و در نامه ها و یا کلمات قصار (حکمتها) وجود دارد؛
ــ مفاهیم: در این گزینه با انتخاب مفاهیم استخراج شده از نهج البلاغه، مى توان به متن حدیث دست یافت؛
ــ آیات: در این قسمت، فهرست آیات به کار رفته در نهج البلاغه آمده است؛
ــ حدیث ها: در این گزینه، فهرست احادیث سایر معصومین(ع) در نهج البلاغه آورده شده است؛
ــ شعرها: در این گزینه، شعرهاى عربى و فارسى موجود در متن و ترجمه، فهرست شده است؛
ــ نامها: در این قسمت، نام اشخاص، جایها، جنگها و کتابهاى طرح شده در نهج البلاغه و ترجمه آن، ذکر گردیده.
گفتنى است با انتخاب هریک از موارد فوق مى توان به متن دست یافت.
5ـ نرم افزار «حکمت» (فرهنگ موضوعات و الفاظ نهج البلاغه)
این برنامه، توسط مؤسسّه تحقیقاتى امام رضا(ع) تهیّه شده و نگارش دوم آن در بهار سال 1375شمسى به پایان رسیده است.
حکمت، فرهنگ موضوعى و لفظى نهج البلاغه مى باشد که حاوى چندهزار موضوع استخراج شده از حکمتها و پندها و سخنان حضرت على(ع) است. همچنین کتابشناسى امیرالمؤمنین(ع)، از دیگر امکانات این برنامه است.
ویژگیهاى این برنامه عبارت است از:
ــ فهرست موضوعات به صورت درختى،
ــ امکان دسترسى به ترجمه عربى و فارسى به صورت همزمان،
ــ امکان جستجوى لفظى و موضوعى در ترجمه فارسى.
توضیح اینکه: در قسمت متن، عبارات و کلمات نهج البلاغه به صورت عربى و فارسى و الفاظ موجود به همراه تعداد دفعات تکرار، آمده است.
در قسمت موضوعات، تعداد 9842 موضوع استخراج شده که با انتخاب یک عنوان از 2553 نمایه اصلى و 8961 نمایه فرعى مى توان به متن رسید.
در قسمت ضمیمه، سه فهرست آمده است:
فهرست اول، تعداد 380 کتابى است که حاوى مطالبى در مورد حضرت على(ع) است و در کنار آن نام نویسنده، ناشر، و موضوعات مربوط ذکر شده است.
در فهرست دوم، لیست تعداد 2358 موضوع به همراه کتابى که موضوع از آن برداشت شده، با ذکر صفحه شروع و پایان، آمده است.
فهرست سوم، فهرست اسامى نویسندگان موجود در بخش ضمیمه به همراه کتابها، ناشران و موضوعات آن کتابهاست.
در این بخش، از کتابنامه امام على(ع) تهیّه شده توسط پژوهشکده باقرالعلوم(ع) استفاده گردیده است.
ضمنا در نسخه ویژه این برنامه، امکانات صوت و تصویر نیز گنجانده شده است.
6ـ نرم افزار «الفقه الاسلامى»1
این برنامه از سوى شرکت سعودى «صخر» با همکارى وزارت اوقاف کویت تهیّه شده و حاوى اطلاعات 500 مجلّد از انواع مصادر فقهى است. برخى از ویژگیهاى این برنامه عبارتند از:
1ـ داشتن چهار فهرست علمى (فهرستى از مسائل فقه، اخلاق، عقاید، تفسیر و حدیث ـ فهرستى از اسامى فقها ـ فهرستى از اصطلاحات و قواعد فقهى و اصولى ـ فهرست مذاهب اسلامى)؛
2ـ تقسیم موضوعى به طورى که امکان بحث و جستجو بین موضوعات و ایجاد انواع ارتباط بین آنها وجود دارد.
3ـ مشاهده همزمان متن حدیث (به عنوان یکى از ادلّه احکام شرعى) در ابواب فقه؛
4ـ تسهیل در فقه مقارن.
گفتنى است که این نرم افزار، به نرم افزار «معجم فقهى» شباهت دارد؛ با این تفاوت که صرفا به متون فقهى مذاهب اهل سنّت مى پردازد (و حدیث شیعه و فقه مذهب اهل بیت ـ ع ـ را دربر ندارد).
7ـ نرم افزار «کنزالعمّال»
این برنامه توسط مؤسسه تحقیقاتى دارالحدیث، در قم تهیه گردیده و امکان دسترسى به روایات منقول از اهل سنّت در کتاب «کنزالعمّال» را فراهم مى نماید.
کنزالعمّال، تألیف حسام الدّین هندى، بزرگترین موسوعه حدیث نبوى است که دربرگیرنده تمام صحاح ستّه و بیش از سى کتاب مهمّ همچون مستدرک، مصنّفات عبدالرّزاق و ابن ابى شیبه، معجم هاى طبرانى و… مى باشد. افزون بر این، کنزالعمال داراى دسته بندى زیبا و منطقى است؛ به گونه اى که مى توان فهرست آن را یک تصنیف و معجم موضوعى مناسب براى تمام احادیث نبىّ خاتم حضرت محمّد(ص) دانست.
این نرم افزار شامل اطلاعات متن احادیث کنزالعمّال همراه با سند روایت، مصدر روایت، آیات قرآن و بیان مؤلّف مى باشد که داراى قابلیتهاى ذیل است:
ــ جستجوى ماده اى و ترکیبى مفردات حدیث،
ــ آوردن همزمان لیست هاى کلمات از ابتدا و از انتها و مواد و مشتقات آن در کنار هم،
ــ مشاهده و بررسى تقطیعات گوناگون از متن چند صفحه کتاب.
این برنامه علاوه بر گزینه هاى معمول هر برنامه کامپیوترى، داراى منوهاى ذیل است:
ــ نمایش: در این قسمت از طریق انتخاب صفحه و جلد و یا با دادن شماره روایت و یا از طریق فهرست مجلدات کتاب مى توان به متن حدیث رسید؛
ــ جستجو: در این قسمت، امکان پنج نوع جستجو وجود دارد: جستجو از طریق کلمات از ابتدا و از انتها، یا از طریق عبارت و یا از طریق مواد و مشتقات آن، یا از طریق حروف. و نیز قابلیت ترکیب انواع چهارگانه جستجو (کلمه، ماده، عبارت و حروف) با استفاده از قیدهاى منطقى «و»، «یا» و «نه» وجود دارد.
ــ دامنه: در این گزینه، دامنه جستجو در تمام کتاب، یا در متن روایات، یا در اسناد روایات، یا در آیات قرآن و یا در بیان مؤلّف مشخّص مى گردد. در این قسمت، انتخاب مجلّدات و صفحات معیّن نیز ممکن است.
افزون بر اینها، به زبان ++C بودن برنامه، این امکان را مى دهد که همه بخشهاى برنامه به صورت واحد و در ارتباط با یکدیگر و در کنار هم عمل کنند.
8 ـ نرم افزار «مختصرالحدیث الشریف»
برنامه «البیان فیما اتّفق علیه الشّیخان» معروف به نرم افزار «مختصرالحدیث الشّریف» از سوى شرکت صخر و به چهار زبان عربى، انگلیسى، مالزیایى و ترکى تهیه شده است.
اطّلاعات این برنامه مشتمل بر 1700حدیث است که هم امام بخارى و هم مسلم در کتب صحیح خود نقل نموده اند. از این رو آن را «البیان فیما اتّفق علیه الشّیخان» نامیده اند.
این سیستم داراى چهار فهرست مى باشد:
1ـ فهرست آیات قرآنى؛
2ـ فهرست احادیث قدسى، متواتر، مرفوعه و موقوفه؛
3ـ فهرست اعلام که مشتمل است بر اسامى انبیا، ملائکه و نیز گروهها و مردان و زنانى که نامشان در متون احادیث آمده است؛
4ـ فهرست اشعار.
این برنامه در بخش موضوعات، چهارده موضوع اصلى دارد که هریک مشتمل بر فروعات متعدّد است و جمعا بیش از 3700 موضوع فقهى را دربر مى گیرد.
قابلیتهاى این برنامه شبیه برنامه نرم افزارى «موسوعة الحدیث الشّریف» است؛ با این تفاوت که در این برنامه، امکان جستجوهاى زیر وجود دارد:
ــ جستجو از طریق کلمه (مفرد)،
ــ جستجو از طریق کلمه یا پسوندهاى مختلف (مرکّب)،
ــ جستجو از طریق ریشه کلمه (مشتقّات)،
ــ جستجوى مفردات پشت سرهم و مرتّب،
ــ جستجوى مفردات پراکنده مرتّب
ــ جستجوى مفردات پراکنده غیرمرتّب
ــ جستجوى موضوعى.
در این برنامه همچنین براى ایجاد تنوع و سرگرمى، بخش مسابقات گنجانیده شده که در آن مى توان در زمینه علم مصطلح حدیث، فضایل صحابه و انبیا، مسایل فقهى و حفظ حدیث مسابقه برگزار نمود.
9ـ نرم افزار «معاجم»
این برنامه از سوى مؤسّسه نشر حدیث اهل البیت(ع) تهیه شده است. این مؤسّسه تاکنون توانسته است برنامه نرم افزارى معجمهاى ذیل را تدوین نماید:
1ـ معجم الفاظ احادیث بحارالانوار،
2ـ معجم الفاظ احادیث وسائل الشیعه،
3ـ معجم الفاظ احادیث مستدرک الوسائل،
4ـ معجم الفاظ احادیث کتب اربعه،
5ـ معجم الفاظ مداخل احادیث شیعه.
برنامه نرم افزارى «المعجم المفهرس لالفاط احادیث الکتب المتقدّمة (القرون الخمسة الاولى)» و«المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب الوافى» و «المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب التوحید» نیز در این مؤسسه، در حال آماده سازى و تدوین است. نرم افزار بازى جمله سازى بر اساس حدیث نیز از جمله فعالیتهاى سرگرم کننده و آموزشى این مؤسّسه است.
نرم افزار معاجم علاوه بر قابلیتهاى معمول هر برنامه، داراى قابلیتهاى ذیل مى باشد:
ــ جستجوى عبارت، لغت و ریشه،
ــ جستجوى ترکیب عطفى و فصلى،
ــ جستجو بر مبناى قائل حدیث،
ــ جستجو از کتاب و جلد و صفحه خاص.
ضمنا امکان مطالعه متن کتاب و دریافت پاسخ تفصیلى پس از پاسخ اجمالى در دامنه نیز وجود دارد.
10ـ نرم افزار «معجم فقهى»
این نرم افزار از سوى مرکز معجم فقهى حضرت آیةالله العظمى گلپایگانى ـ ره ـ (قم) تهیه شده است. هدف اصلى طرّاحان این نرم افزار، صرفه جویى در وقت محقّقان و بازیابى سریع و آسان مسایل فقهى از متون اسلامى و دستیابى به نظرات فقها بوده است. از این رو، متن مهمترین کتب فقه مذهب اهل بیت(ع) و دیگر مذاهب (زیدى، شافعى، حنفى، مالکى، حنبلى و ظاهرى) همچنین مهمّترین کتب تفسیر روایى و کتب حدیث شیعه و سنّى به رایانه داده شده است.
در بخش احادیث، چون مهمترین مصادر فقه حدیثى شیعه و سنّى و همچنین مصادر حدیثى و نیز تفاسیر روایى آنها وارد شده است، لذا این برنامه را مى توان از نرم افزارهاى حدیثى به شمار آورد؛ چراکه این برنامه کلیّه احادیثى را که در مصادر فقه ذکرشده اند در خود دارد و منبع خوبى براى تحقیق در احادیث فقهى مى باشد.
نرم افزار معجم فقهى داراى ویژگیهایى اساسى و مهمّ است که اجمالا عبارتند از:
1ـ اهم مصادر فقه، حدیث و آنچه که مربوط به آنهاست از اصول فقه، تفسیر، رجال، لغت و… گردآورى شده است که تعداد مجلدات آنها به 1100 جلد مى رسد؛
2ـ سرعت در جستجو و جمع آورى مواد علمى براى موضوع دلخواه که معدل جستجوى یک کلمه (با شرط مطابق) در یک دستگاه معمولى، حدود 1000جلد در دقیقه است؛
3ـ ارائه انواع خدماتى که محقّق به آنها احتیاج دارد؛ مانند انواع جستجوها، گرفتن فیشهاى علمى، بازنمودن موضوعات، انتخاب نوع چاپ و حروف چاپ، انتخاب رنگ و…
این برنامه داراى منوهاى متعدّد است، ازجمله:
ــ مطالعه: این منو حاوى گزینه هایى جهت مطالعه کتب و مقدمه هایشان و نیز مشاهده ابواب کتب و فهرست آنها مى باشد. در قسمت کتابهاى موجود، اطّلاعاتى از قبیل ردیف، نام کتاب، نام مؤلّف و تعداد جلدها ظاهر مى شود.
ــ جستجو: این منو داراى سه نوع جستجو است:
1ـ جستجوى کلمات که در آن با تعیین نوع جستجو (جستجوى مطابق، مشابه، مشتق، با پیشوند) و محدوده جستجو (کتاب خاص، کتب انتخابى، باب انتخاب شده، تمام کتابها) مى توان به جستجو پرداخت.
2ـ جستجوى یک جمله که در این گزینه، امکان جستجوى یک جمله وجود دارد. با انتخاب جمله و تعیین محدوده و نحوه جستجو (سریع یا دقیق) مطلب موردنظر قابل بازیابى است.
3ـ جستجوى ترکیبى: منظور از جستجوى ترکیبى این است که اگر کلمه اى را با وجود یا عدم وجود کلمه دیگرى بخواهیم، جستجو انجام مى شود. نحوه جستجو و تعیین محدوده، مثل موارد سابق است و در تمام این موارد، مشاهده متن کتابها نیز میسور است.
ــ موضوعات: با استفاده از گزینه هاى این منو مى توان از متون کتاب، عبارات مربوط به موضوع دلخواه را با استفاده از امکان فیش بردارى، در قسمت موضوع جمع آورى نمود و یک تحقیق کامل از آن موضوع به عمل آورد.
گفتنى است که این برنامه، به دو زبان عربى و فارسى، قابل استفاده است.
12ـ نرم افزار «مکتبة الحدیث الشّریف»2
این برنامه گام اوّل براى تهیّه «الموسوعة الشّاملة للسّنّة النبویّة» است که از سوى «شرکة العرسیس للکمبیوتر» لبنان تهیه شده و شامل اطلاعات بیش از 200مجلّد از کتب متن حدیث، کتب شرح حدیث، کتب رجال حدیث، کتب لغت و معاجم است.
13ـ نرم افزار «موسوعة الحدیث الشّریف»
موسوعةالحدیث الشّریف، معروف به نرم افزار «کتب تسعه» از سوى شرکت صخر در سال 1991ـ1995م، تهیه شده است. این نرم افزار، امکان دسترسى به اطلاعات مربوط به کتب نه گانه حدیثى اهل سنّت را فراهم مى نماید.
کتب تسعه عبارتند از: صحیح بخارى، صحیح مسلم، سنن ترمذى، سنن نسایى، سنن ابى داود، سنن ابن ماجه، مسند احمد،موطّأ مالک و سنن دارمى.
این اطلاعات، شامل متن کامل احادیث کتب نه گانه، همراه با ذکر سلسله سند آنها و معانى لغات مشکل در حدیث و جرح و تعدیل روات و موضوعات مستخرج از حدیث و… مى باشد.
این سیستم داراى قابلیتهاى گوناگون و متنوّع مى باشد که به برخى از آنها اشاره مى کنیم:
ــ جستجو از طریق روات: نام، کنیه، لقب و نسب راوى،
ــ جستجو از طریق مفردات احادیث یا از طریق ماده و مشتقات کلمه،
ــ جستجو از طریق معاجم الفاظ حدیث، معاجم غریب الفاظ حدیث، معجم مبهمات،
ــ جستجو از طریق منابع و مصادر،
ــ جستجو از طریق موضوع فقهى،
ــ شرح حال مؤلّفان کتب تسعه و معرفى آثار هریک.
توضیح اینکه: بعد از انتخاب حدیث مورد نظر، متن کامل حدیث مشاهده مى شود و در توضیح حدیث مى توان منوهاى ذیل را بازنمود:
ــ قرآن: آیات قرآن با رنگ مشخص تعیین مى گردد و با صوت زیبا قرائت مى شود.
ــ معانى: معانى کلمات مبهم یا مجهول در ذیل ذکر مى گردد.
ــ روات: در این قسمت، تمام راویان سلسله سند، همراه با یک بحث رجالى که شامل حالات راوى از قبیل اسم، طبقه، کنیه، بلد اقامت، تاریخ وفات، شیوخ، تلامیذ و رتبه راوى از جهت ضعیف، ثقه و… بودن و نیز جرح و تعدیل راوى از سوى رجالیان است،بیان مى شود.
ــ تحلیل: در این قسمت، روایت از نظر سند مورد تحلیل قرارمى گیرد که روایت صحیح یا مرفوع یا مجهول و یا … است.
ــ موضوع حدیث: کلیه موضوعات مستخرج از حدیث ذکر مى گردد.
ــ اطراف الحدیث: در این قسمت، حدیث از نظر اینکه تکرارشده یا نه و در چه منابعى تکرارشده بررسى مى گردد.
ـ جامع المتن: در این قسمت مى توان با آوردن متن حدیث، آن را با متنهاى دیگر در مصادر و منابع مقایسه نمود و تفاوت نقل را به دست آورد.
ــ سند: در این قسمت، سلسله روات به شکل نمودار درختى ظاهر مى شوند و با استفاده از رنگهاى مختلف مى توان تشخیص داد راوى جزو صحابه است یا تابعین و یا ….
ــ نقل النصّ: براى کپى بردارى از متن حدیث است.
ــ طباعة: براى چاپ است.
ــ راهنما.
در این برنامه، علاوه بر اینها زندگى و سیره مؤلّفان کتب تسعه از منابع و مصادر گوناگون نقل و آثار ایشان فهرست شده و هریک از کتب تسعه مستقلا معرفى گردیده است. همچنین در آن، براى ایجاد تنوّع و سرگرمى، بخش مسابقات گنجانیده شده که با آن مى توان در زمینه علم مصطلح حدیث، فضائل صحابه و انبیا، مسائل فقهى و حفظ حدیث، مسابقه برگزار نمود.
این برنامه داراى ویژگیهاى متعدد است؛ ازجمله:
ــ استفاده از شکل به جاى نوشتار و استفاده کامل از رنگ؛
ــ وجود متن کامل حدیث همراه با اعراب؛
ــ قرائت آیات موجود در روایات با صوت نیکو؛
ــ امکان استفاده هر شخص از آن (به آسانى).
14ـ نرم افزار «نور»
نور، مجموعه نرم افزارهاى علوم اسلامى است که از سوى مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى قم، با هدف سهل الوصول نمودن منابع و متون اسلامى و انجام تحقیقات علمى با استفاده از تکنولوژى پیشرفته در سه زمینه معجم الفاظ، معجم موضوعى و معجم رجالى تهیّه شده است.
در موضوع حدیث، این مرکز تاکنون معجم الفاظ کتب بحارالانوار (تألیف علامه محمدباقر مجلسى)، وسائل الشیعه (تألیف شیخ حرّ عاملى)، کتب اربعه (کافى شیخ کلینى، من لایحضره الفقیه شیخ صدوق، تهذیب الاحکام و استبصار شیخ طوسى)، مستدرک الوسائل (تألیف میرزاحسین نورى) و معجم موضوعى بحارالانوار را ارائه نموده است. ضمنا نرم افزار «معجم الفاظ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید» نیز جزو این مجموعه برنامه است.
ویژگیهاى مشترک این برنامه ها عبارت است از:
ــ فشرده سازى اطلاعات تا مرز 1/30 حجم عادى؛ براى مثال، فایلهاى معجم الفاظ 110جلد بحارالأنوار، همراه با فایلهاى عادى آن، در حالت عادى به 750مگابایت مى رسد، اما دراین برنامه به 27مگابایت کاهش یافته است؛
ــ سرعت زیاد در جستجو و بازیابى اطلاعات؛
ــ بهره ورى از تکنولوژى پیشرفته (عرضه بر روى دیسک نورى CD ROM).
اکنون دیسک نورى معجم الفاظ کتب حدیثى شیعه شامل نرم افزارهاى ذیل مى باشد:
1ـ معجم الفاظ بحارالانوار، 110جلد، 27مگابایت؛
2ـ معجم الفاظ کتب اربعه، 27جلد، 9مگابایت؛
3ـ معجم الفاظ وسائل الشیعه، 30جلد، 6مگابایت؛
4ـ معجم الفاظ مستدرک الوسائل، 18جلد، 5مگابایت.
فهرست عناوین کلى این برنامه عبارت است از:
ــ راهنمایى: حاوى راهنمایى هاى جامع در مورد قسمتهاى مختلف برنامه به صورت اجمالى و تفصیلى مى باشد.
ــ لیست: شامل سه لیست الفبایى از ابتدا، الفبایى از انتها و بر حسب تعداد تکرار یک کلمه مى باشد که پس از انتخاب کلمه موردنظر، نمایش اجمالى پاسخ و در صورت تمایل، نمایش تفصیلى پاسخ ظاهر مى گردد.
ــ جستجو: انواع جستجوى تک واژه اى، عبارتى و شرطى (جستجوى کلمات به صورت ترکیب عطفى این و آن، جستجوى کلمات به صورت ترکیب فصلى این یا آن، و جستجوى مشروط منفى) وجود دارد و با انتخاب هریک مى توان به متن رسید. مثلا در جستجوى کلمات به صورت مشروط منفى مى توان وجود کلمه، کلمات یا عبارتى را شرط کرد و عدم وجود کلمه دیگرى را نیز به عنوان شرط قرارداد. براى نمونه مى توان تمام متونى را که شامل عبارت «لااله الاّ» مى باشند امّا کلمه «اللّه» در آنها نیست، بازیابى کرد.
ــ دامنه: در این قسمت، محدوده جستجو از نظر مشخّصه، جلد و صفحه تعیین مى گردد. براى معجم الفاظ کتب حدیث، چهار نوع مشخّصه ثبت گردیده است (آیه، سند روایت، متن روایت و بیان مؤلف).
ــ نمایش: متن درخواستى را با تعیین جلد و صفحه نمایش مى دهد.
ــ گزارش: گزارشهایى را درباره کتاب و مؤلّف آن و قابلیت برنامه و تاریخچه آن ارائه مى دهد.
ــ چاپ و امکانات دیگرى همانند سایر برنامه ها در این برنامه وجود دارد.
ــ گزینش یا تعیین قسمتى از متن نیز یکى از قابلیتهاى ویژه این برنامه است.
15ـ نرم افزار هوشمند «معجم علوم اسلامى»
این نرم افزار از سوى دفتر مطالعات و تحقیقات علوم اسلامى (تهران ـ زیر نظر حجةالاسلام والمسلمین عمید زنجانى) تهیه شده و حاوى شش برنامه مستقل در زمینه شش رشته اصلى علوم اسلامى (فقه، حدیث، تفسیر و علوم قرآنى، علوم عقلى، کلام و ادیان، و تاریخ) است. یکى از برنامه هاى مستقل این نرم افزار، برنامه «حدیث» است که در دو قسمت مجزّا (احادیث اهل البیت علیهم السلام و احادیث اهل السنّة) تدوین یافته است.
در نرم افزار معجم علوم اسلامى، اطلاعات متون کتب هر علمى از سه طریق براى محقّقان قابل پردازش است:
1ـ از طریق انتخاب موضوعات تقسیم بندى شده براى دسترسى به اطلاعات مربوط به موضوع انتخابى در یک یا چند کتاب،
2ـ از طریق انتخاب فهرست کتب، براى دسترسى به اطلاعات مربوط به عنوان فهرست انتخابى در یک کتاب،
3ـ از طریق انتخاب یک یا چند واژه.
بجز نرم افزارهاى حدیثى مذکور، نرم افزارهاى دیگرى نیز در حال آماده سازى و تدوین مى باشند؛ ازجمله:
1ـ نرم افزار «میزان الحکمة» از سوى مؤسسه تحقیقاتى دارالحدیث،
2ـ نرم افزار «معجم الفاظ احادیث کتاب توحید شیخ صدوق» از سوى مؤسّسه نشر حدیث اهل البیت(ع)،
3ـ «المعجم المفهرس لالفاظ احادیث الکتب المتقدّمة» از سوى همان موسّسه،
4ـ «المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب الوافى» از سوى همان مؤسسه،
5ـ و…
نرم افزارهاى غیرحدیثى یى نیز هستند که در آنها بعضى از احادیث به عنوان منبع و مصدر احکام شرعى آورده شده اند؛ ازجمله نرم افزار «فقه المعاملات» که در آن احادیث مربوط به موضوعات فقهى (همچون اجاره، بیع، صرف، سلم، حواله، شرکت و…) آمده، یا نرم افزار «حج و عمره» که در آن احادیث نبوى مربوط به حج و عمره و شرح تفصیلى حجةالوداع پیامبر(ص) و… بیان شده و یا نرم افزار «موسوعةالفتاوى الاقتصادیة» که در آن علاوه بر ذکر فتاوا، احادیثى از کتب اهل سنت به عنوان مستند فتاوا ذکر شده است که باید در فرصت مناسب دیگرى به معرفى آنها پرداخت.
________________________________________
1 . شناخت تفصیلى این نرم افزار، تا هنگام تنظیم این نوشتار، براى نویسنده مقدور نگردید.
2 . به علّت در دسترس نبودن این نرم افزار، ارائه اطلاعات بیشتر درباره آن را به مجالى دیگر موکول مى کنیم.
سیر اجمالى در تاریخ حدیث به عنوان کلامى که از قول و فعل و تقریر معصوم حکایت مى کند، به خوبى نشان مى دهد که این میراث ارزشمند، از جهات متعدد (فقه الحدیث، رجال الحدیث، درایةالحدیث و…) مورد پژوهش و تدبّر بوده است. در عصر حاضر به دلیل تحولاّت اساسى در شیوه هاى تحقیق و نیز به کارگیرى تکنولوژى، امکان تحقیق و تفحّص در احادیث، فزونتر شده است.
پیشرفت رایانه ها با ویژگیهاى انحصارى از قبیل دقّت، سرعت، قابلیّت و سهولت، زمینه نوینى را در کشف معارف الهى و حل مسائل پیچیده به مدد احادیث فراهم آورده است. لذا در دهه اخیر، پژوهشگران و مؤسّسات تحقیقاتى،در خصوص تولید نرم افزارهاى حدیثى، تلاش فراوان نموده اند و شایسته است محقّقان و مشتاقان حدیث، از این برنامه ها و نتایج این تحقیقات به بهترین نحو استفاده کنند.
به منظور آشناسازى پژوهشگران و علاقه مندان روایات اسلامى به نرم افزارهاى مربوط، در اینجا به معرفى چند برنامه از برنامه هاى رایانه اى احادیث مى پردازیم، امید که بتوانیم در بهبود تحقیقات اسلامى مؤثّر واقع شویم.
1ـ نرم افزار «الآیات الواردة فى الاحادیث الشّریفة»
این نرم افزار، در قم و از سوى مرکز کامپیوتر واحد تحقیقات اسلامى بنیاد بعثت تهیه شده و مرجع نسبتا کاملى براى شناسایى احادیث تفسیرکننده آیات قرآن کریم مى باشد. اطلاعات این نرم افزار، از احادیث تفسیرى بیش از دویست اثر از مصادر اوّلیه و از کتب غیر تفسیرى شیعه و اهل سنّت (که در آنها تفسیر یا تأویل آیه اى ذکر شده و یا استدلال و استشهاد به آیه اى گردیده) استخراج شده است.
این نرم افزار داراى تواناییهاى ذیل مى باشد:
ــ دسترسى به کلّ روایاتى که آیه مورد نظر در آن روایات به نحوى بیان شده؛
ــ جستجوى احادیثى که در آنها، آیه مورد نظر با راوى مشخص باشد؛
ــ جستجوى احادیث مربوط به آیه خاص (که فقط رقم آیه موجود است)؛
ــ جستجوى تفسیر قرآن توسط معصومین (بدین صورت که اگر بخواهیم بیان هریک از معصومین را راجع به آیات قرآن بیابیم و اطلاعاتمان فقط در حد دانستن نام معصوم باشد، جهت یافتن کلیه بیانات آن معصوم، تنها با دادن نام معصوم، به مصادر و آیات تفسیرشده دسترسى پیدا مى کنیم؛
ــ جستجوى کلّ احادیث تفسیرى یک کتاب مورد نظر (در این قسمت، روایاتى که در آنها به نحوى به بیان آیات پرداخته شده، از یک کتاب روایى استخراج مى گردد)؛
ــ توانایى اضافه و اصلاح کردن آدرسهاى جدید احادیث.
علاوه بر اینها، این برنامه قابلیّت اجرا در سیستم هاى کامپیوترى ساده با حداقل امکانات را دارد، و حجم کم برنامه نسبت به تعداد کتب استخراج شده از دیگر ویژگیهاى آن است.
2ـ نرم افزار «امام مهدى عجل اللّه تعالى فرجه الشریف»
این برنامه در سال 1411قمرى از سوى مرکز معجم فقهى حضرت آیةالله العظمى گلپایگانى ـ ره ـ تهیه شده است.
اطلاعات این برنامه مشتمل است بر: آیات قرآن کریم، احادیث نهج البلاغه، صحیفه سجادیّه، معجم احادیث امام مهدى ارواحنافداه، کمال الدین شیخ صدوق، کتاب الغیبة شیخ طوسى، کتاب الغیبة نعمانى، کفایةالاثر خزّاز قمى، در اخبار و احکام شرعى مربوط به حضور و غیبت آن حضرت ارواحنافداه و…
حجم برنامه 15مگابایت مى باشد و با زبان ++C نوشته شده است.
در این برنامه مى توان با جستجو از طریق 53موضوع اصلى و صدها موضوع فرعى به متن حدیث همراه با ترجمه فارسى آن دست یافت و با مشاهده متن حدیث مى توان به کلیه منابعى که در آنها این حدیث ذکرشده رسید. ذکر منابع متعدد براى حدیث، نشان از تلاش محقّقانه تهیه کنندگان این برنامه دارد.
3ـ نرم افزار «اهل بیت(ع)»
این نرم افزار، از سوى مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامى دفتر تبلیغات اسلامى (حوزه علمیه قم) تهیه شده است. در تدوین این برنامه، تمام منابع اسلامى ـ اعم از شیعى و غیرشیعى ـ از قرن اوّل هجرى قمرى به بعد، در قالب 19سرعنوان یا بخش و 1800 موضوع، مورد تحقیق و بررسى قرار گرفته است.
بخشهاى نوزده گانه این برنامه عبارتند از: ولایت، امامت، زندگینامه و گفته ها و حوادث مهمّ زندگانى هریک از ائمّه(ع)، عصمت، معجزه، علوم ائمّه(ع)، علوم و ادبیّات عصر ائمّه(ع)، مذاهب عصر ائمّه(ع)، سیاست و اجتماع، مدیریّت امور مالى ائمّه(ع)، حکومت اسلامى ائمّه و قرآن، احادیث، اجتهاد و ائمّه(ع)، مهدویّت، دیدگاهها و قضاوتها، اخلاق و ارزشها.
همچنین این برنامه داراى چهار پیوست با عناوین ذیل است:
ــ جدول رمزها؛
ــ نامها، کنیه ها و لقب هاى معصومین(ع)؛
ــ توضیحات و پى نوشت ها؛
ــ موارد صرف الوجود: مواردى است که تکرار آن از کتابهاى مختلف لازم و ضرورى نیست، چون همان فیش بردارى از کتابهاى قرن اوّل براى این کار کفایت مى کند؛ مانند مانند اسامى ائمّه(ع).
نرم افزار اهل بیت(ع) داراى ویژگیهاى ذیل است:
ــ لیست که شامل چهار گزینه کتاب، قائل، موضوع و بخش مى باشد.
در گزینه کتاب، لیستى از تمام کتابهاى موجود با مشخصاتى از قبیل نام کتاب، موضوع، نام نویسنده، کنیه، لقب و مذهب نویسنده ظاهر مى شود. ضمنا در همین قسمت، تعداد فیش استخراج شده هر کتاب با متن و موضوع خاص، قابل مشاهده است.
در گزینه قائل، امکان جستجو از طریق لیست اسامى ائمّه(ع) و برخى از پیامبران به عنوان یک قائل معین وجود دارد.
گزینه موضوع، همان اسامى ائمّه(ع) و برخى از پیامبران است. چنانچه مطلبى درباره خود آنان مدنظر باشد قابل بازیابى است.
در گزینه بخش، لیستى از تمامى بخشهاى نوزده گانه ذکرشده وجود دارد که با انتخاب هر بخش، لیستى از تمامى بندهاى مربوط به همان بخش ظاهر مى شود و جستجو بر اساس بخش و بند انتخاب شده انجام خواهد شد.
ــ بازیابى، که در این قسمت همان چهار گزینه سابق با قابلیت ترکیب منطقى (عطفى، فصلى و نفى) هریک از موارد وجود دارد. علاوه بر این، در گزینه کتاب، مشخّصاتى از قبیل نام کتاب، محل طبع و نشر، موضوع، سال و قرن تألیف، کنیه، نام، لقب و مذهب مؤلّف، سال و قرن تولّد و سال و قرن فوت مؤلف گنجانیده شده است؛ به طورى که به عنوان مثال، امکان جستجو در قرن یا سال خاص به دنبال کتاب و مؤلّف خاص یا موضوع خاص و… وجود دارد.
براى اینکه قدرت نگهدارى مجموعه ترکیبهاى انتخاب شده میسور باشد، گزینه ذخیره گنجانیده شده است که با دادن نام دلخواه، ذخیره و به همان صورت بازیابى مى گردد.
ــ گزارش، که شامل اطلاعات سیستم و اطلاعات برنامه اى است و در اطلاعات برنامه اى، آمارى از تعداد فیش، تعداد کتاب، تعداد قائل، تعداد موضوع، تعداد بخش و بند آمده است.
ــ علاوه بر اینها، این برنامه از امکانات متعارف و لازم دیگرى مانند سایر برنامه ها برخوردار است.
همچنین باید افزود که اگرچه در این نرم افزار، متون، کلا عربى است؛ لیکن برنامه به فارسى نوشته شده است.
4ـ نرم افزار «بشرى» (فرهنگ واژگان و مفاهیم نهج البلاغه)
این نرم افزار، از سوى دفتر تحقیقات یاسین تهیّه گردیده و امکان دسترسى به احادیث کتاب شریف نهج البلاغه را فراهم مى نماید. این نرم افزار شامل اطلاعات متن نهج البلاغه (241خطبه، 79نامه، 480حکمت) با ترجمه و 1613تعلیقه و پاورقى از استاد دکتر سیدجعفر شهیدى، به انضمام اطلاعات علمى مختلف درباره حضرت على(ع)، نهج البلاغه، شرح احوال سیدرضى، اشعارى در مدح و رثاى امیرالمؤمنین(ع) و تصاویر اماکن متبرکه است.
این برنامه قابلیت نمایش متن خطبه ها، نامه ها، کلمات قصار (همراه با ترجمه) و نمایش کتاب به صورت صفحه صفحه را دارد. علاوه براین، در قسمت پژوهش، داراى گزینه هاى متنوّعى است که هریک امکان تحقیق در متن را میسّر مى کند.
گزینه هاى این برنامه، عبارتند از:
ــ واژگان: در این گزینه، امکان جستجوى کلمه و یا عبارتى از تمام نهج البلاغه یا در خطبه ها و در نامه ها و یا کلمات قصار (حکمتها) وجود دارد؛
ــ مفاهیم: در این گزینه با انتخاب مفاهیم استخراج شده از نهج البلاغه، مى توان به متن حدیث دست یافت؛
ــ آیات: در این قسمت، فهرست آیات به کار رفته در نهج البلاغه آمده است؛
ــ حدیث ها: در این گزینه، فهرست احادیث سایر معصومین(ع) در نهج البلاغه آورده شده است؛
ــ شعرها: در این گزینه، شعرهاى عربى و فارسى موجود در متن و ترجمه، فهرست شده است؛
ــ نامها: در این قسمت، نام اشخاص، جایها، جنگها و کتابهاى طرح شده در نهج البلاغه و ترجمه آن، ذکر گردیده.
گفتنى است با انتخاب هریک از موارد فوق مى توان به متن دست یافت.
5ـ نرم افزار «حکمت» (فرهنگ موضوعات و الفاظ نهج البلاغه)
این برنامه، توسط مؤسسّه تحقیقاتى امام رضا(ع) تهیّه شده و نگارش دوم آن در بهار سال 1375شمسى به پایان رسیده است.
حکمت، فرهنگ موضوعى و لفظى نهج البلاغه مى باشد که حاوى چندهزار موضوع استخراج شده از حکمتها و پندها و سخنان حضرت على(ع) است. همچنین کتابشناسى امیرالمؤمنین(ع)، از دیگر امکانات این برنامه است.
ویژگیهاى این برنامه عبارت است از:
ــ فهرست موضوعات به صورت درختى،
ــ امکان دسترسى به ترجمه عربى و فارسى به صورت همزمان،
ــ امکان جستجوى لفظى و موضوعى در ترجمه فارسى.
توضیح اینکه: در قسمت متن، عبارات و کلمات نهج البلاغه به صورت عربى و فارسى و الفاظ موجود به همراه تعداد دفعات تکرار، آمده است.
در قسمت موضوعات، تعداد 9842 موضوع استخراج شده که با انتخاب یک عنوان از 2553 نمایه اصلى و 8961 نمایه فرعى مى توان به متن رسید.
در قسمت ضمیمه، سه فهرست آمده است:
فهرست اول، تعداد 380 کتابى است که حاوى مطالبى در مورد حضرت على(ع) است و در کنار آن نام نویسنده، ناشر، و موضوعات مربوط ذکر شده است.
در فهرست دوم، لیست تعداد 2358 موضوع به همراه کتابى که موضوع از آن برداشت شده، با ذکر صفحه شروع و پایان، آمده است.
فهرست سوم، فهرست اسامى نویسندگان موجود در بخش ضمیمه به همراه کتابها، ناشران و موضوعات آن کتابهاست.
در این بخش، از کتابنامه امام على(ع) تهیّه شده توسط پژوهشکده باقرالعلوم(ع) استفاده گردیده است.
ضمنا در نسخه ویژه این برنامه، امکانات صوت و تصویر نیز گنجانده شده است.
6ـ نرم افزار «الفقه الاسلامى»1
این برنامه از سوى شرکت سعودى «صخر» با همکارى وزارت اوقاف کویت تهیّه شده و حاوى اطلاعات 500 مجلّد از انواع مصادر فقهى است. برخى از ویژگیهاى این برنامه عبارتند از:
1ـ داشتن چهار فهرست علمى (فهرستى از مسائل فقه، اخلاق، عقاید، تفسیر و حدیث ـ فهرستى از اسامى فقها ـ فهرستى از اصطلاحات و قواعد فقهى و اصولى ـ فهرست مذاهب اسلامى)؛
2ـ تقسیم موضوعى به طورى که امکان بحث و جستجو بین موضوعات و ایجاد انواع ارتباط بین آنها وجود دارد.
3ـ مشاهده همزمان متن حدیث (به عنوان یکى از ادلّه احکام شرعى) در ابواب فقه؛
4ـ تسهیل در فقه مقارن.
گفتنى است که این نرم افزار، به نرم افزار «معجم فقهى» شباهت دارد؛ با این تفاوت که صرفا به متون فقهى مذاهب اهل سنّت مى پردازد (و حدیث شیعه و فقه مذهب اهل بیت ـ ع ـ را دربر ندارد).
7ـ نرم افزار «کنزالعمّال»
این برنامه توسط مؤسسه تحقیقاتى دارالحدیث، در قم تهیه گردیده و امکان دسترسى به روایات منقول از اهل سنّت در کتاب «کنزالعمّال» را فراهم مى نماید.
کنزالعمّال، تألیف حسام الدّین هندى، بزرگترین موسوعه حدیث نبوى است که دربرگیرنده تمام صحاح ستّه و بیش از سى کتاب مهمّ همچون مستدرک، مصنّفات عبدالرّزاق و ابن ابى شیبه، معجم هاى طبرانى و… مى باشد. افزون بر این، کنزالعمال داراى دسته بندى زیبا و منطقى است؛ به گونه اى که مى توان فهرست آن را یک تصنیف و معجم موضوعى مناسب براى تمام احادیث نبىّ خاتم حضرت محمّد(ص) دانست.
این نرم افزار شامل اطلاعات متن احادیث کنزالعمّال همراه با سند روایت، مصدر روایت، آیات قرآن و بیان مؤلّف مى باشد که داراى قابلیتهاى ذیل است:
ــ جستجوى ماده اى و ترکیبى مفردات حدیث،
ــ آوردن همزمان لیست هاى کلمات از ابتدا و از انتها و مواد و مشتقات آن در کنار هم،
ــ مشاهده و بررسى تقطیعات گوناگون از متن چند صفحه کتاب.
این برنامه علاوه بر گزینه هاى معمول هر برنامه کامپیوترى، داراى منوهاى ذیل است:
ــ نمایش: در این قسمت از طریق انتخاب صفحه و جلد و یا با دادن شماره روایت و یا از طریق فهرست مجلدات کتاب مى توان به متن حدیث رسید؛
ــ جستجو: در این قسمت، امکان پنج نوع جستجو وجود دارد: جستجو از طریق کلمات از ابتدا و از انتها، یا از طریق عبارت و یا از طریق مواد و مشتقات آن، یا از طریق حروف. و نیز قابلیت ترکیب انواع چهارگانه جستجو (کلمه، ماده، عبارت و حروف) با استفاده از قیدهاى منطقى «و»، «یا» و «نه» وجود دارد.
ــ دامنه: در این گزینه، دامنه جستجو در تمام کتاب، یا در متن روایات، یا در اسناد روایات، یا در آیات قرآن و یا در بیان مؤلّف مشخّص مى گردد. در این قسمت، انتخاب مجلّدات و صفحات معیّن نیز ممکن است.
افزون بر اینها، به زبان ++C بودن برنامه، این امکان را مى دهد که همه بخشهاى برنامه به صورت واحد و در ارتباط با یکدیگر و در کنار هم عمل کنند.
8 ـ نرم افزار «مختصرالحدیث الشریف»
برنامه «البیان فیما اتّفق علیه الشّیخان» معروف به نرم افزار «مختصرالحدیث الشّریف» از سوى شرکت صخر و به چهار زبان عربى، انگلیسى، مالزیایى و ترکى تهیه شده است.
اطّلاعات این برنامه مشتمل بر 1700حدیث است که هم امام بخارى و هم مسلم در کتب صحیح خود نقل نموده اند. از این رو آن را «البیان فیما اتّفق علیه الشّیخان» نامیده اند.
این سیستم داراى چهار فهرست مى باشد:
1ـ فهرست آیات قرآنى؛
2ـ فهرست احادیث قدسى، متواتر، مرفوعه و موقوفه؛
3ـ فهرست اعلام که مشتمل است بر اسامى انبیا، ملائکه و نیز گروهها و مردان و زنانى که نامشان در متون احادیث آمده است؛
4ـ فهرست اشعار.
این برنامه در بخش موضوعات، چهارده موضوع اصلى دارد که هریک مشتمل بر فروعات متعدّد است و جمعا بیش از 3700 موضوع فقهى را دربر مى گیرد.
قابلیتهاى این برنامه شبیه برنامه نرم افزارى «موسوعة الحدیث الشّریف» است؛ با این تفاوت که در این برنامه، امکان جستجوهاى زیر وجود دارد:
ــ جستجو از طریق کلمه (مفرد)،
ــ جستجو از طریق کلمه یا پسوندهاى مختلف (مرکّب)،
ــ جستجو از طریق ریشه کلمه (مشتقّات)،
ــ جستجوى مفردات پشت سرهم و مرتّب،
ــ جستجوى مفردات پراکنده مرتّب
ــ جستجوى مفردات پراکنده غیرمرتّب
ــ جستجوى موضوعى.
در این برنامه همچنین براى ایجاد تنوع و سرگرمى، بخش مسابقات گنجانیده شده که در آن مى توان در زمینه علم مصطلح حدیث، فضایل صحابه و انبیا، مسایل فقهى و حفظ حدیث مسابقه برگزار نمود.
9ـ نرم افزار «معاجم»
این برنامه از سوى مؤسّسه نشر حدیث اهل البیت(ع) تهیه شده است. این مؤسّسه تاکنون توانسته است برنامه نرم افزارى معجمهاى ذیل را تدوین نماید:
1ـ معجم الفاظ احادیث بحارالانوار،
2ـ معجم الفاظ احادیث وسائل الشیعه،
3ـ معجم الفاظ احادیث مستدرک الوسائل،
4ـ معجم الفاظ احادیث کتب اربعه،
5ـ معجم الفاظ مداخل احادیث شیعه.
برنامه نرم افزارى «المعجم المفهرس لالفاط احادیث الکتب المتقدّمة (القرون الخمسة الاولى)» و«المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب الوافى» و «المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب التوحید» نیز در این مؤسسه، در حال آماده سازى و تدوین است. نرم افزار بازى جمله سازى بر اساس حدیث نیز از جمله فعالیتهاى سرگرم کننده و آموزشى این مؤسّسه است.
نرم افزار معاجم علاوه بر قابلیتهاى معمول هر برنامه، داراى قابلیتهاى ذیل مى باشد:
ــ جستجوى عبارت، لغت و ریشه،
ــ جستجوى ترکیب عطفى و فصلى،
ــ جستجو بر مبناى قائل حدیث،
ــ جستجو از کتاب و جلد و صفحه خاص.
ضمنا امکان مطالعه متن کتاب و دریافت پاسخ تفصیلى پس از پاسخ اجمالى در دامنه نیز وجود دارد.
10ـ نرم افزار «معجم فقهى»
این نرم افزار از سوى مرکز معجم فقهى حضرت آیةالله العظمى گلپایگانى ـ ره ـ (قم) تهیه شده است. هدف اصلى طرّاحان این نرم افزار، صرفه جویى در وقت محقّقان و بازیابى سریع و آسان مسایل فقهى از متون اسلامى و دستیابى به نظرات فقها بوده است. از این رو، متن مهمترین کتب فقه مذهب اهل بیت(ع) و دیگر مذاهب (زیدى، شافعى، حنفى، مالکى، حنبلى و ظاهرى) همچنین مهمّترین کتب تفسیر روایى و کتب حدیث شیعه و سنّى به رایانه داده شده است.
در بخش احادیث، چون مهمترین مصادر فقه حدیثى شیعه و سنّى و همچنین مصادر حدیثى و نیز تفاسیر روایى آنها وارد شده است، لذا این برنامه را مى توان از نرم افزارهاى حدیثى به شمار آورد؛ چراکه این برنامه کلیّه احادیثى را که در مصادر فقه ذکرشده اند در خود دارد و منبع خوبى براى تحقیق در احادیث فقهى مى باشد.
نرم افزار معجم فقهى داراى ویژگیهایى اساسى و مهمّ است که اجمالا عبارتند از:
1ـ اهم مصادر فقه، حدیث و آنچه که مربوط به آنهاست از اصول فقه، تفسیر، رجال، لغت و… گردآورى شده است که تعداد مجلدات آنها به 1100 جلد مى رسد؛
2ـ سرعت در جستجو و جمع آورى مواد علمى براى موضوع دلخواه که معدل جستجوى یک کلمه (با شرط مطابق) در یک دستگاه معمولى، حدود 1000جلد در دقیقه است؛
3ـ ارائه انواع خدماتى که محقّق به آنها احتیاج دارد؛ مانند انواع جستجوها، گرفتن فیشهاى علمى، بازنمودن موضوعات، انتخاب نوع چاپ و حروف چاپ، انتخاب رنگ و…
این برنامه داراى منوهاى متعدّد است، ازجمله:
ــ مطالعه: این منو حاوى گزینه هایى جهت مطالعه کتب و مقدمه هایشان و نیز مشاهده ابواب کتب و فهرست آنها مى باشد. در قسمت کتابهاى موجود، اطّلاعاتى از قبیل ردیف، نام کتاب، نام مؤلّف و تعداد جلدها ظاهر مى شود.
ــ جستجو: این منو داراى سه نوع جستجو است:
1ـ جستجوى کلمات که در آن با تعیین نوع جستجو (جستجوى مطابق، مشابه، مشتق، با پیشوند) و محدوده جستجو (کتاب خاص، کتب انتخابى، باب انتخاب شده، تمام کتابها) مى توان به جستجو پرداخت.
2ـ جستجوى یک جمله که در این گزینه، امکان جستجوى یک جمله وجود دارد. با انتخاب جمله و تعیین محدوده و نحوه جستجو (سریع یا دقیق) مطلب موردنظر قابل بازیابى است.
3ـ جستجوى ترکیبى: منظور از جستجوى ترکیبى این است که اگر کلمه اى را با وجود یا عدم وجود کلمه دیگرى بخواهیم، جستجو انجام مى شود. نحوه جستجو و تعیین محدوده، مثل موارد سابق است و در تمام این موارد، مشاهده متن کتابها نیز میسور است.
ــ موضوعات: با استفاده از گزینه هاى این منو مى توان از متون کتاب، عبارات مربوط به موضوع دلخواه را با استفاده از امکان فیش بردارى، در قسمت موضوع جمع آورى نمود و یک تحقیق کامل از آن موضوع به عمل آورد.
گفتنى است که این برنامه، به دو زبان عربى و فارسى، قابل استفاده است.
12ـ نرم افزار «مکتبة الحدیث الشّریف»2
این برنامه گام اوّل براى تهیّه «الموسوعة الشّاملة للسّنّة النبویّة» است که از سوى «شرکة العرسیس للکمبیوتر» لبنان تهیه شده و شامل اطلاعات بیش از 200مجلّد از کتب متن حدیث، کتب شرح حدیث، کتب رجال حدیث، کتب لغت و معاجم است.
13ـ نرم افزار «موسوعة الحدیث الشّریف»
موسوعةالحدیث الشّریف، معروف به نرم افزار «کتب تسعه» از سوى شرکت صخر در سال 1991ـ1995م، تهیه شده است. این نرم افزار، امکان دسترسى به اطلاعات مربوط به کتب نه گانه حدیثى اهل سنّت را فراهم مى نماید.
کتب تسعه عبارتند از: صحیح بخارى، صحیح مسلم، سنن ترمذى، سنن نسایى، سنن ابى داود، سنن ابن ماجه، مسند احمد،موطّأ مالک و سنن دارمى.
این اطلاعات، شامل متن کامل احادیث کتب نه گانه، همراه با ذکر سلسله سند آنها و معانى لغات مشکل در حدیث و جرح و تعدیل روات و موضوعات مستخرج از حدیث و… مى باشد.
این سیستم داراى قابلیتهاى گوناگون و متنوّع مى باشد که به برخى از آنها اشاره مى کنیم:
ــ جستجو از طریق روات: نام، کنیه، لقب و نسب راوى،
ــ جستجو از طریق مفردات احادیث یا از طریق ماده و مشتقات کلمه،
ــ جستجو از طریق معاجم الفاظ حدیث، معاجم غریب الفاظ حدیث، معجم مبهمات،
ــ جستجو از طریق منابع و مصادر،
ــ جستجو از طریق موضوع فقهى،
ــ شرح حال مؤلّفان کتب تسعه و معرفى آثار هریک.
توضیح اینکه: بعد از انتخاب حدیث مورد نظر، متن کامل حدیث مشاهده مى شود و در توضیح حدیث مى توان منوهاى ذیل را بازنمود:
ــ قرآن: آیات قرآن با رنگ مشخص تعیین مى گردد و با صوت زیبا قرائت مى شود.
ــ معانى: معانى کلمات مبهم یا مجهول در ذیل ذکر مى گردد.
ــ روات: در این قسمت، تمام راویان سلسله سند، همراه با یک بحث رجالى که شامل حالات راوى از قبیل اسم، طبقه، کنیه، بلد اقامت، تاریخ وفات، شیوخ، تلامیذ و رتبه راوى از جهت ضعیف، ثقه و… بودن و نیز جرح و تعدیل راوى از سوى رجالیان است،بیان مى شود.
ــ تحلیل: در این قسمت، روایت از نظر سند مورد تحلیل قرارمى گیرد که روایت صحیح یا مرفوع یا مجهول و یا … است.
ــ موضوع حدیث: کلیه موضوعات مستخرج از حدیث ذکر مى گردد.
ــ اطراف الحدیث: در این قسمت، حدیث از نظر اینکه تکرارشده یا نه و در چه منابعى تکرارشده بررسى مى گردد.
ـ جامع المتن: در این قسمت مى توان با آوردن متن حدیث، آن را با متنهاى دیگر در مصادر و منابع مقایسه نمود و تفاوت نقل را به دست آورد.
ــ سند: در این قسمت، سلسله روات به شکل نمودار درختى ظاهر مى شوند و با استفاده از رنگهاى مختلف مى توان تشخیص داد راوى جزو صحابه است یا تابعین و یا ….
ــ نقل النصّ: براى کپى بردارى از متن حدیث است.
ــ طباعة: براى چاپ است.
ــ راهنما.
در این برنامه، علاوه بر اینها زندگى و سیره مؤلّفان کتب تسعه از منابع و مصادر گوناگون نقل و آثار ایشان فهرست شده و هریک از کتب تسعه مستقلا معرفى گردیده است. همچنین در آن، براى ایجاد تنوّع و سرگرمى، بخش مسابقات گنجانیده شده که با آن مى توان در زمینه علم مصطلح حدیث، فضائل صحابه و انبیا، مسائل فقهى و حفظ حدیث، مسابقه برگزار نمود.
این برنامه داراى ویژگیهاى متعدد است؛ ازجمله:
ــ استفاده از شکل به جاى نوشتار و استفاده کامل از رنگ؛
ــ وجود متن کامل حدیث همراه با اعراب؛
ــ قرائت آیات موجود در روایات با صوت نیکو؛
ــ امکان استفاده هر شخص از آن (به آسانى).
14ـ نرم افزار «نور»
نور، مجموعه نرم افزارهاى علوم اسلامى است که از سوى مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى قم، با هدف سهل الوصول نمودن منابع و متون اسلامى و انجام تحقیقات علمى با استفاده از تکنولوژى پیشرفته در سه زمینه معجم الفاظ، معجم موضوعى و معجم رجالى تهیّه شده است.
در موضوع حدیث، این مرکز تاکنون معجم الفاظ کتب بحارالانوار (تألیف علامه محمدباقر مجلسى)، وسائل الشیعه (تألیف شیخ حرّ عاملى)، کتب اربعه (کافى شیخ کلینى، من لایحضره الفقیه شیخ صدوق، تهذیب الاحکام و استبصار شیخ طوسى)، مستدرک الوسائل (تألیف میرزاحسین نورى) و معجم موضوعى بحارالانوار را ارائه نموده است. ضمنا نرم افزار «معجم الفاظ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید» نیز جزو این مجموعه برنامه است.
ویژگیهاى مشترک این برنامه ها عبارت است از:
ــ فشرده سازى اطلاعات تا مرز 1/30 حجم عادى؛ براى مثال، فایلهاى معجم الفاظ 110جلد بحارالأنوار، همراه با فایلهاى عادى آن، در حالت عادى به 750مگابایت مى رسد، اما دراین برنامه به 27مگابایت کاهش یافته است؛
ــ سرعت زیاد در جستجو و بازیابى اطلاعات؛
ــ بهره ورى از تکنولوژى پیشرفته (عرضه بر روى دیسک نورى CD ROM).
اکنون دیسک نورى معجم الفاظ کتب حدیثى شیعه شامل نرم افزارهاى ذیل مى باشد:
1ـ معجم الفاظ بحارالانوار، 110جلد، 27مگابایت؛
2ـ معجم الفاظ کتب اربعه، 27جلد، 9مگابایت؛
3ـ معجم الفاظ وسائل الشیعه، 30جلد، 6مگابایت؛
4ـ معجم الفاظ مستدرک الوسائل، 18جلد، 5مگابایت.
فهرست عناوین کلى این برنامه عبارت است از:
ــ راهنمایى: حاوى راهنمایى هاى جامع در مورد قسمتهاى مختلف برنامه به صورت اجمالى و تفصیلى مى باشد.
ــ لیست: شامل سه لیست الفبایى از ابتدا، الفبایى از انتها و بر حسب تعداد تکرار یک کلمه مى باشد که پس از انتخاب کلمه موردنظر، نمایش اجمالى پاسخ و در صورت تمایل، نمایش تفصیلى پاسخ ظاهر مى گردد.
ــ جستجو: انواع جستجوى تک واژه اى، عبارتى و شرطى (جستجوى کلمات به صورت ترکیب عطفى این و آن، جستجوى کلمات به صورت ترکیب فصلى این یا آن، و جستجوى مشروط منفى) وجود دارد و با انتخاب هریک مى توان به متن رسید. مثلا در جستجوى کلمات به صورت مشروط منفى مى توان وجود کلمه، کلمات یا عبارتى را شرط کرد و عدم وجود کلمه دیگرى را نیز به عنوان شرط قرارداد. براى نمونه مى توان تمام متونى را که شامل عبارت «لااله الاّ» مى باشند امّا کلمه «اللّه» در آنها نیست، بازیابى کرد.
ــ دامنه: در این قسمت، محدوده جستجو از نظر مشخّصه، جلد و صفحه تعیین مى گردد. براى معجم الفاظ کتب حدیث، چهار نوع مشخّصه ثبت گردیده است (آیه، سند روایت، متن روایت و بیان مؤلف).
ــ نمایش: متن درخواستى را با تعیین جلد و صفحه نمایش مى دهد.
ــ گزارش: گزارشهایى را درباره کتاب و مؤلّف آن و قابلیت برنامه و تاریخچه آن ارائه مى دهد.
ــ چاپ و امکانات دیگرى همانند سایر برنامه ها در این برنامه وجود دارد.
ــ گزینش یا تعیین قسمتى از متن نیز یکى از قابلیتهاى ویژه این برنامه است.
15ـ نرم افزار هوشمند «معجم علوم اسلامى»
این نرم افزار از سوى دفتر مطالعات و تحقیقات علوم اسلامى (تهران ـ زیر نظر حجةالاسلام والمسلمین عمید زنجانى) تهیه شده و حاوى شش برنامه مستقل در زمینه شش رشته اصلى علوم اسلامى (فقه، حدیث، تفسیر و علوم قرآنى، علوم عقلى، کلام و ادیان، و تاریخ) است. یکى از برنامه هاى مستقل این نرم افزار، برنامه «حدیث» است که در دو قسمت مجزّا (احادیث اهل البیت علیهم السلام و احادیث اهل السنّة) تدوین یافته است.
در نرم افزار معجم علوم اسلامى، اطلاعات متون کتب هر علمى از سه طریق براى محقّقان قابل پردازش است:
1ـ از طریق انتخاب موضوعات تقسیم بندى شده براى دسترسى به اطلاعات مربوط به موضوع انتخابى در یک یا چند کتاب،
2ـ از طریق انتخاب فهرست کتب، براى دسترسى به اطلاعات مربوط به عنوان فهرست انتخابى در یک کتاب،
3ـ از طریق انتخاب یک یا چند واژه.
بجز نرم افزارهاى حدیثى مذکور، نرم افزارهاى دیگرى نیز در حال آماده سازى و تدوین مى باشند؛ ازجمله:
1ـ نرم افزار «میزان الحکمة» از سوى مؤسسه تحقیقاتى دارالحدیث،
2ـ نرم افزار «معجم الفاظ احادیث کتاب توحید شیخ صدوق» از سوى مؤسّسه نشر حدیث اهل البیت(ع)،
3ـ «المعجم المفهرس لالفاظ احادیث الکتب المتقدّمة» از سوى همان موسّسه،
4ـ «المعجم المفهرس لالفاظ احادیث کتاب الوافى» از سوى همان مؤسسه،
5ـ و…
نرم افزارهاى غیرحدیثى یى نیز هستند که در آنها بعضى از احادیث به عنوان منبع و مصدر احکام شرعى آورده شده اند؛ ازجمله نرم افزار «فقه المعاملات» که در آن احادیث مربوط به موضوعات فقهى (همچون اجاره، بیع، صرف، سلم، حواله، شرکت و…) آمده، یا نرم افزار «حج و عمره» که در آن احادیث نبوى مربوط به حج و عمره و شرح تفصیلى حجةالوداع پیامبر(ص) و… بیان شده و یا نرم افزار «موسوعةالفتاوى الاقتصادیة» که در آن علاوه بر ذکر فتاوا، احادیثى از کتب اهل سنت به عنوان مستند فتاوا ذکر شده است که باید در فرصت مناسب دیگرى به معرفى آنها پرداخت.
________________________________________
1 . شناخت تفصیلى این نرم افزار، تا هنگام تنظیم این نوشتار، براى نویسنده مقدور نگردید.
2 . به علّت در دسترس نبودن این نرم افزار، ارائه اطلاعات بیشتر درباره آن را به مجالى دیگر موکول مى کنیم.