تسلیة المجالس و زینة المجالس-بخش2
آرشیو
چکیده
متن
در شماره اول این مقاله، مطالبى درباره کتاب «تسلیةالمجالس» تقدیم شد. در اینجا به معرّفى جوانب دیگرى از این کتاب و همچنین ارائه نمونه هایى از نثر و نظم آن مى پردازیم:
الف: عصر تدوین این اثر
از بررسى و مطالعه کتاب مذکور معلوم مى گردد که مؤلف، کتاب را در طى سالهاى مختلف تألیف نموده است. وى همچنین در ضمن کتاب، خطبه هایى را که در مناسبتهاى مذهبى در اجتماع مردم در عراق انشا نموده، آورده است.
در پایان مجلس چهارم، در قصیده مفصّلى که در مدح اهل بیت(ع) سروده چنین گوید:
سبعون عاما مضت ما کان اجمعها
الا کو مض یریق لاح فى مزن
از بیت مذکور روشن مى شود که وى در هفتادسالگى این شعر را سروده است.
همچنین وى در این کتاب، از خطبه «السجع النفیس» خود یاد مى کند که در سال 955ق، آن را ایراد نموده است.
نیز مؤلّف در مقدّمه کتاب، از شاه اسماعیل صفوى یاد مى کند؛ با این عبارت:
«… صاحب الاصل الراسخ والفرع الشامخ والمجد الاطول … ولد جدّه امیر المؤمنین حیدر، وعمدة ذریّة السیدالشهید السعید شاه حیدر، مولانا وسیدنا السلطان الجلیل شاه اسمعیل ابوالمظفر الذى ایدالله الاسلام بعزیز نصره وقطع دابر البهتان بغالب امره واظهر بدرالحق بعد خفاه … جعل الله ارکان دولته فى صعید السعادة ثابتة …».1
از این تعبیر روشن مى شود که مؤلّف، کتاب را در زمان سلطنت شاه اسماعیل صفوى نگاشته است و مى دانیم که سلطنت وى در سال 907ق، شروع شده و تا سال 930 ادامه داشته است.
پس مؤلف مقدمه کتابش را در بین این سالها نگاشته و در آن خطبه اى را نیز آورده که در سال 955ق، ایراد نموده است. بنابراین، وى حداقل طى 30سال، پیگیر تألیف این کتاب بوده است و وفات وى نیز بعد از سال 955 و بعد از هفتادسالگى صورت گرفته است.
ب: نمونه هایى از نثر ادبى کتاب
مؤلف، کتابش را با حمد و ثناى الهى چنین آغاز مى کند:
الحمدلله الذى جعل مصائب دارالغرور مصروفة الى وجوه اولیائه ونوائب بطشها المشهور موقوفة على جهة اصفیائه ووعدهم على الصبر الجمیل بالثواب الجزیل فى دار جزائه واراهم فضل درجة الشهادة فى منازل دارالسعادة الباقیة ببقائه، فبذلوا ارواحهم لینالوا الزلفى من رحمته …
… اکرم مبعوث وخیر مرسل واشرف مبعوث بالمجد الاعبل والشرف الاطول، لم یضرب فیه فاجر ولم یسهم فیه عاهر، نقله الله من الاصلاب الفاخرة الى الارحام الطاهرة واختصه بالکرامات الباهرة والمعجزات الظاهرة ونسخ الشرائع بشریعته وفسخ المذاهب بملّته … فهو سیدالمرسلین وامام المتقین وخاتم النبیین، النبى المهذّب والمصطفى المقرب الحبیب المجیب والامین الانجب صاحب الحوض والکوثر والتاج والمغفر والخطبة والمنبر والرکن والمشعر والوجه الانور والجبین الازهر والدین الاظهر والحسب الأطهر والنسب الاشهر، محمد سیدالبشر المختار للرسالة الموضح للدلالة المصطفى للوحى والنبوة …
هذا الذى زیّنت بمدحه طروسى و صفت بوصفه بدیعى وتجنیسى وقابلت بدر کماله تربیعى وتقدیسى وجعلت ذکره فى خلواتى ألیفى وأنیسى وحلیت المجامع یلاقى مناقبه وشققت المسامع بمعالى مراتبه.
مؤلف، بعد از ستایش و ثناى الهى و درود و سلام بر پیامبر اسلام و آل طاهرش، در مقدمه کتاب، به ذکر نام خود و علت نگارش کتاب و همچنین برخى امور دیگر مى پردازد که در شناخت کتاب، اهمیت بسزا دارند. لذا بخشهاى مهم آن نقل مى شود:
… وبعد، فیقول العبد الفقیر الذلیل الحقیر المعترف بذنبه المنیب الى ربه الذى لم یکتب له الکرام الکاتبون عملا صالحا ولم تشهد له الملائکة المقربون یقینا ناصحا الا ما یتقرب به فى کل ان من توحید مالکه وربه والانابة الیه لقالبه وقلبه … محمدبن ابى طالب بن احمدبن محمد المش بن طاهربن یحیى بن ناصربن ابى العز الحسینى الموسوى الحائرى امّا وابا، الامامى ملة ومذهبا الحسینى نسبا ومحتدا الکرکىّ منشأ ومولدا.
إنّى لمّا هجرت مهاجر ابى وامى وعمومتى وبنى عمّى ومسقط رأسى ومولدى ومصدرى فى الأمور موردى وهى البلدة المشهورة بین ارباب الطریقة بالأرض المقدّسة وهى فى الحقیقة على غیر تقوى الله مؤسّسة، کم سبّ امیرالمؤمنین على منابرها واظهرت کلمة الکفر فى منائرها … فهى دارالفاسقین وقرار المنافقین ومغرس العصابة الناصبة ومجمع الطائفة الکاذبة، اعنى البلدة المشهورة بدمشق، معدن الفجور والغرور والفسق، ولمّا منّ الله بتوفیق الخروج منها وتسهیل بالبعد منها … ولما استقرّت لى الدار فى حضرة سیدالشهداء وطاب لى القرار فى مقام خامس اصحاب الکساء، اردت ان اسم حبیبى بمیسم العبودیة لشریف حضرته وارقم اسمى فى دفاتر ارقّاء خدمته … فجمعت هذا الکتاب مع قلة بضاعتى ورکود قریحتى.
… فقلّ ان یمضى یوم من الایام الذى حباهم الله فیها بتفضیله ونوه بذکرهم فى محکم تنزیله إلاّ وقد وضعت خطبة فى فضل ذلک الیوم الشریف واوردت کلمة فى عمل ذلک الوقت المنیف کخطبة مولد البشیر النذیر …
ثم انى بعد ذلک عثرت على کتاب لبعض فصحاء اللغة الفارسیة2 وفرسان البلاغة الاعجمیة … ووجدته ـ رضى الله عنه ـ قد رتّبه على عشرة مجالس لقیام الماتم لمصاب الغرّا لمیامین من بنى هاشم شهداء کربلاء وجعلها خاصة بالعشر الاول من شهر المحرم الحرام، فاستخرت الله سبحانه ان انسخ على منواله فى التصنیف والترتیب واقتدى بافعاله فى التألیف والتهذیب وازیّن مجالس اهل الایمان بمناقب سادتهم … واحلى اجیاد اللسان العربى بدرر نظمى ونثرى واجدّد معاهد الاشجان بنواضح بدایع فکرى ورتبته کترتیبه وبوّبته کتبویبه، لکن لم اقصد بترجمة کلامه ولاسلکت مسلکه فى نثاره ونظامه وجعلته عشرة مجالس وسمیته بتسلیة المجالس وزینة المجالس.
ولم اورد فیه من الاحادیث الا ما صححه علماءنا ورجّحه اعلامنا ودوّنوه فى کتبهم ونقلوه عن ائمّتهم.
مؤلف، در مقدمه همچنین از آثار علمى خود یاد مى کند که ما بعد از این در مورد آنها گفتگو خواهیم کرد. پس از اتمام مقدمه، وى شروع به ارائه مطالب کتاب در طى ده مجلس مى نماید. او در آغاز هر مجلس، خطبه ادبى فصیحى ایراد مى کند و بعد از آن، موضوعات مربوط به هر مجلس را به نحو مبسوط با توجه به کتب اخبار و احادیث، بحث مى کند. در پایان هر مجلس نیز مناجاتى به سبک مقامه ادبى انشا مى کند و پس از آن، با اشعارى از سروده هاى خود در موضوع مجلس، آن را به پایان مى برد.
فهرست مطالب مجالس دهگانه کتاب، در شماره اوّل این مقال ارائه شد. با بررسى موضوعات آنها معلوم مى شود که از مجالس دهگانه، چهار مجلس اوّل در مورد تاریخ و حالات حضرت پیامبر و امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و امام حسن علیهم السلام، و شش مجلس باقى مربوط به حضرت سیدالشهدا اباعبدالله الحسین(ع) است.
مؤلف، عاشق پاکباز اهل بیت(ع) است؛ به همین جهت، در طى کتاب، ضمن حفظ ارزش تاریخى و روایى کتاب، با سوز و گداز، مصائب اهل بیت(ع) را با نظم و نثر بیان مى کند که دل هر خواننده اى از خواندنش بى تاب مى گردد. از عنوان کتابهایى که از آثارش ارائه داده نیز به خوبى روشن است که او در زندگى، غیر از ذکر مدایح و مراثى اهل بیت، به کار دیگرى نپرداخته است. همچنین موضوع تمامى اشعارش نیز مدح و مراثى اهل بیت(ع) است.
اینک به نمونه اى دیگر از نثر ادبى مؤلف در کتاب، توجّه کنید که آن را در پایان مجلس اول، با عنوان «المناجاة» آورده است:
یا من اغرق اصحاب الافکار الصائبة فى بحار الهیّته وحیّر ارباب الانظار الثاقبة فى بیداء ربوبیته ویا من تفرّد بالبقاء فى قدم ازلیته ویا من توحّد بالعلاء فى دوام عظمته ویا من وسم ما سواه بمیسم کل شىء هالک إلاّ وجهه ویا من جعل لکلّ حىّ الى سبیل الموت غایة ووجهة ویا من وجوده منزّه عن العدم ویا من دوام بقائه متصف بالاحدیة والقدم ویا من هدانا السبیل الى ما یزلفنا برضوانه وعرفنا الدلیل الى ما یتحفنا بجنانه ونصب لنا اعلاما تهتدى بها الحائر عن قصد السبیل فى معتقده ونحلته واثبت لنا فى سماء الصباح ایضاح بیانه انجما بنحو ینورها السائر بغیر دلیل فى ظلمة حیرته وجعلهم خاصة نفسه من عباده وولاة امره فى بلاده، لذتهم فى امتثال اوامره ونواهیه وفرحتهم فیما یقرّبهم من حضرته ویرضیه … ابدانهم منبوذة بالعراء وارواحهم منعمة فى الرفیق الاعلى.
اسألک بحق ما ضمّت کربلاء من اشباحهم وجنة المأوى من ارواحهم وبحق الوانهم الساحبة فى عراها واوداجهم الشاحبة فى ثراها وبما ضمّ صعیدها من قبورهم وضرایحهم وما غبب فى عراصها من اعضائهم وجوارحهم، وبحق تلک الوجوه التى طال ما قبلها الرسول واکرمتها البتول وبحق تلک الابدان التى لم تزل تذاب فى عبادتک وتکدح فى طاعتک، طال ما اسهرت نواظرها بلذیذ مناجاتک واظمأت هواجرها طلبا لمرضاتک … ان تصلى على محمد وآل محمد وان تجعل قلوبنا معمورة بحبهم وانفسنا مسرورة بقربهم والسنتنا بذکر مناقبهم ناطقة وابداننا بنشر فضائلهم عانقة ومدائحنا الى نحو جهاتهم موجهة وقرائحنا بمعانى صفاتهم مفوهة.
الحمد على ما اطّلعنا علیه من سرّک المصون بعرفان فضلهم واهلّنا له من علمک المخزون بالاستمساک بحبلهم.
اللّهم فثبّتنا بالقول الثّابت فى الحیوة الدّنیا وفى الاخرة واثبتنا على تحمل الأذى فیهم من اعداء دینک ثواب الصدیقین وایّدنا بروح قدسک وانصرنا على القوم الکافرین والحمدلله رب العالمین.
ج: اشعار مؤلف
دانشمند سخنور مورد بحث این مقال، علاوه بر برخوردارى از قلمى روان و شیوا، طبعى سلیس و ذوقى وافر در نظم اشعار داشته است و در اثناى کتاب مذکور، جاى جاى از آثار طبع خود ذکر مى کند که نمونه هایى از آنها در اینجا درج مى گردد.
در تعریف ذوق شعرى خود و مضامین عالى اشعارش چنین مى سراید:
کم سامح بانفه تکبّرا
وباذخ بخدّه تصعّرا
ومضمر لحسن نظمى حسدا
ووجهه یظهر ما قدا ضمرا
ترجف منه وحشاه حتفا
یکاد ان یزلقنى بما یرا …
و در مدح حضرت صاحب الزمان ـ ارواحنا له الفداء ـ گوید:
یابن من اسرى به الله الى حضرته وبه اظهر دین الحق من بعثته
یا سمى الفاتح الخاتم یا نورالهدى یا منار الحائر التائه فى حیرته
یا امان الملک الجبار فى عالمه یاامین المصطفى المختار فى امته
کم غیاب عن علیل عظمت علّته کم حجاب من مشوق مات من غصّته
لو نزره عائد الوفى الکرا أحییته وبثثت الروح بعد الموت فى جثته
لم یزل منک جمال فى سویدا قلبه وخیال فى سواد الطرف من مقلته
مستمر عهده من عالم الذّرالى ان یوافیکم غدا بالصدق فى رجعته
نوره مذ تمّ منکم صار لایخشى بکم زخرفا من باطل یؤدیه فى ظلمته
حجةالوقت ولى الله فى عالمه ساطع البرهان والظاهر فى حجته
بحر علم طور حلم لایضاهى مجده کنز جود لایسامى فى علا رفعته
غائب عن مقلتى لکن بقلبى حاضر لم یزل فیه خیال من سنا بهجته
یامدید العمر صل صبّا تقضى عمره فى انتظار واشفه بالوصل من علته
یاالهى ان تقضى اجلى من قبل ان تقض لى بالسعد فى الدنیا من رؤیته
فامح عنى موبقات لیس تحصى کثرة واجعلنى یوم حشر الخلق فى زمرته
و در پایان مجلس چهارم چنین مى سراید:
عصر الشباب تولّى وانقضا زمنى کطیف حلم مضى فى غمضة الوسن
وخاننى جلدى لمّا دنى أجلى واقبل الشیب بالترحال یؤذننى
سبعون عاما مضت ما کان اجمعها الاّ کومض یریق لاح فى مزن
لم استفد صالحا فیها ولا عملا الى رضى الله فى الأخرى یقرّبنى
فکرت فى عصب من اسرتى سلفوا واهل ودى وفیمن کان یصحبنى
فما وجدت لهم عینا ولا اثرا ولیس حى سواى من بنى زمنى
ایقنت انى بهم لاشک ملتحق وان دهرى بسهم الموت یرشفنى
وکلما ضعفت منى القوا قویت عزیمتى فى الذى فى الحشر یوبقنى
لم استفد فى حیاتى غیر صدق ولا صفوا اعتقادى وایمانى علیه بنى
بحب احمد والاطهار عترته اولى النهى وذوى الالاء والمنن
قوم هم العروة الوثقى فمن علقت بها یداه راها احصن الجنن
لایقبل الله من اعمالنا عملا الا بحبهم فى السر والعلن
ماذا اقول لقوم کان والدهم للمصطفى خیر منصوب ومؤتمن
رب الغدیر وقسام السعیر وذى العلم الغزیر مبین الفرض والسنن
وصاحب النص فى آى العقود فانما ولیکم ان تتل تستبن
کلّ الى علمه ذو حاجة واذا اخبرته فهو عنهم بالکمال غنى
به استقامت طریق الحق واتضحت ثبّت الله ما بالدین من وهن
توریة موسى وانجیل المسیح له فى طیّها نشر ذکر واضح السنن
اهل السماء واهل الارض لو طلبوا ان یحصروا عدّ ما فیه من الحسن
ضاقت مذاهبهم عجزا وما بلغوا معشار ما جاء فى المولى ابى الحسن
و اینچنین، پس از پنجاه وچند بیت، قصیده خویش را به «توسّل» ختم مى کند:
مولاى اذ لم أنل فضل الشهادة بالجهاد فیک ولا التوفیق اسعدنى
فقد وقفت لسانى فى جهاد اولى الضلال من فیکم بغیا یونبّنى
عتیق یغلى اراه قیمة لعتیقهم وأنظره أدنى من الثمن
هذا اعتقادى به ارجوا النجاة اذا اوقفت بین یدى ربى لیسألنى
ثم الصّلاة علیکم کلّما سجعت حمائم الإیک فى دوح على فتن
د: آثار علمى مؤلف
آنچنان که قبلا یاد شد اطلاعات ما نسبت به مؤلف و آثارش، محدود به همین کتاب مى شود. خوشبختانه او در مقدمه کتاب، از آثار دیگرش یاد نموده است. ما نمى دانیم که او بعد از این کتاب، اثر دیگرى از خود به جاى گذارده یا نه. در اینجا عنوان آن آثار را به نقل از مقدمه کتابش نقل مى کنیم، بى آنکه ادعاى انحصار آثار مؤلف به این موارد را داشته باشیم.
1ـ خطبه اى در میلاد رسول اکرم(ص)؛
2ـ غدیریه، که خطبه اى است درباره فضیلت روز غدیرخم؛
3ـ خطبه اى درباره فضیلت روز ششم ذى حجّه که مصادف با سالگرد ازدواج حضرت زهراى بتول، نور چشم رسول گرامى و حضرت امیرالمؤمنین(ع) و نزول سوره «هل أتى» است.
4ـ تحفةالزّوار و منحةالابرار، در مورد فضیلت زیارت حضرت سید الشهدا(ع) و ثواب آن و همچنین فضیلت شهر کربلا، که آن را بعینه در آغاز مجلس دهم کتاب تسلیةالمجالس درج نموده است.
5ـ مجریةالعبرة و محزنةالعترة، که خطبه اى است مناسب روز هفتم محرم الحرام در تعزیه و مرثیه حضرت اباعبدالله(ع) و یاران آن سرور.
6ـ قاطع اسباب النفاق و قامع ارباب الشقاق، خطبه اى دیگر است که مؤلف در روز بیست وششم ذى حجه ایراد نموده است.
7ـ السجع النفیس فى محاورة الدلام وابلیس؛
8 ـ دیوان اشعار، مشتمل بر دویست صفحه؛
9ـ توضیح ادلةالتوحید؛
10ـ خطبه اى در مدح نبى(ص) که در سال 921ق، هنگام زیارت مرقد منوّر آن حضرت در مدینه ایراد نموده و آن را در مجلس دوم تسلیه المجالس، آورده است.
آغاز خطبه چنین است:
«الحمدلله الذى ثبت بکلمة التوفیق قواعد عقائدنا واثبت فى صحائف التصدیق دلائل معارفنا».
هـ: مصادر کتاب
مؤلف با احاطه وافرى که به مجامع حدیثى شیعه و سنى داشته، در سرتاسر کتابش از آنها بهره جسته است، و در ذکر عنوان مصادر خود، به دو شیوه رفتار نموده است. در نقل از کتابهاى حدیثى شیعه، چون به نظر وى، خواننده کتابش شیعیان مى باشند و این کتابها و مضامینشان نزد آنها شناخته شده و معروفند، لذا در اغلب این موارد از ذکر نام کتاب مورد نقل اجتناب نموده و فقط به ذکر مختصر سند حدیث و پس از آن، حدیث اکتفا نموده است. گرچه در اندک مواردى نیز از ذکر نام کتاب، خوددارى ننموده است. امّا در نقل از کتابهاى اهل سنت، چون بناى اثبات مطلب در کار بوده و مى خواسته الزامى از کتاب آنها براى قبول مطالعات کتابش بیاورد، لذا در اغلب این موارد نام کتاب و مؤلف را ذکر نموده است.
وى، در ذکر نام کتاب و مؤلف، به سبک قدما رفتار نموده و فقط عنوان مختصر کتاب را با عنوان مشهور مؤلف ذکر کرده است که در اغلب موارد، موجب بروز ابهاماتى در تشخیص کتاب موردنظر است.
به هرحال، چون مؤلف در قرن دهم مى زیسته و مصادرى دردست داشته که برخى از آنها امروزه از بین رفته اند، لذا در اینجا فهرست نام کتابهایى که وى در «تسلیةالمجالس» از آنها یاد نموده و مطلبى نقل کرده، درج مى گردد:
احکام القرآن، ابوبکر رازى.
امالى، شیخ صدوق (متوفاى 381ق)، این کتاب مشهور به «المجالس» یا «عرض المجالس» مى باشد (براى توضیحات بیشتر، ر.ک: الذریعة، ج2، ص315).
امالى، شیخ طوسى (متوفاى 460ق). [الذریعة، ج2، ص313]
الانوار؛ احتمالا همان کتاب «انوار الاثار فى فضل النبى المختار»، تألیف شهاب الدین احمدبن معد اقلیشى تجیبى (متوفاى 550ق) منظور است.
تاریخ القمى؛ معلوم نیست مقصود مؤلف از این عنوان چه کتابى مى باشد. به احتمال زیاد، همان «تاریخ قم»، تألیف حسن بن محمد قمى، منظور است که مؤلف، اصل عربى آن را در دست داشته است. [الذریعة، ج3، ص278]
تفسیرالقشیرى، ابوالقاسم عبد الکریم بن هوازن شافعى، متوفاى 465ق. [کشف الظنون، ج1، ص457]
تفسیر ابواسحاق ثعلبى، ابواسحاق احمدبن محمدبن ابراهیم ثعلبى نیشابورى (متوفاى 427ق)؛ نام این تفسیر، «الکشف والبیان فى تفسیر القرآن» مى باشد. [کشف الظنون، ج2، ص1496]
رامش افزاى؛ نام آن «رامش افزاى آل محمد(ص)» و تألیف شیخ محمدبن حسین محتسب مى باشد. منتجب الدین در کتاب رجال خود گوید که این کتاب در ده مجلد است.
در الذریعه (ج10، ص59) با استناد به نقلهایى که از این کتاب توسط جمال الدین یوسف بن حاتم شافعى و رضى الدین بن طاووس صورت گرفته، اظهارنظر شده که این کتاب تا آخر قرن هفتم موجود بوده است. اما با توجه به نقل مؤلّف در کتاب حاضر، معلوم مى گردد که این کتاب در قرن دهم نیز وجود داشته است؛ چون نقل مؤلّف از این کتاب، بدون واسطه صورت گرفته است و او در نیمه اول قرن دهم زندگى مى کرده است.
امید که روزى با همت پژوهشگران، این کتاب ارزشمند، بازیابى و یا حداقل آثار باقیمانده از آن از لابه لاى سایر کتابها جمع آورى و به عالم تحقیق عرضه شود.
روض الجنان؛ احتمالا منظور تفسیر مشهور «روض الجنان و روح الجنان» تألیف ابوالفتوح رازى مى باشد. [ر.ک: الذریعة، ج11، ص274]
روضةالواعظین وبصیرة المتعظین، شیخ شهید ابى على محمدبن على فتّال نیشابورى؛ براى توضیح بیشتر پیرامون کتاب و مؤلف آن، به الذریعه (ج11، ص305) و همچنین مقدمه چاپ شده در اول کتاب مراجعه شود.
شرح قصیده ابن فارض، سعید محمدبن احمد فرغانى (متوفاى حدود 700ق). [ر.ک: کشف الظنون، ج1، ص265].
شرف المصطفى، حسن کوفى؛ از این کتاب در کتابشناسیها یادى به میان نیامده است.
شواهدالتنزیل لقواعد التفضیل، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله حاکم حسکانى (زنده در قرن چهارم هجرى). [الذریعة، ج14، ص242]
عقدالفرید، ابن عبد ربه اندلسى.
العیون؛ احتمالا منظور از این عنوان، کتاب «عیون الاخبار و فنون الآثار فى ذکر النبى المصطفى المختار ووصیه على بن ابى طالب قاتل الکفار وآله الائمة الاطهار»، تألیف عماد الدین ادریس بن حسن بن عبدالله ابى على بن حاتم الانف (متوفاى 872ق) مى باشد. [رک: الذریعة، ج15، ص376]
الفائق؛ منظور از این عنوان، کتاب «الفائق على الاربعین فى مناقب امیرالمؤمنین(ع)»، تألیف ابوالسعادات اسعدبن عبدالقاهربن سفرویه اصفهانى است، که به کتاب «فضائل ابوالسعادات» نیز مشهور است. [الذریعة، ج16، ص90]
الفضائل، ابوالسعادات؛ عنوان دیگرى از کتاب الفائق است که ذکرشد.
الفضائل، احمدبن محمدبن حنبل بغدادى، معروف به احمدبن حنبل (متوفاى 241ق). [معجم المؤلفین، عمررضا کحالة، ج2، ص96]
الفضائل، عکبرى؛ چند عالم با لقب «عکبرى» مشهورند و روشن نیست که این کتاب، منسوب به کدام یک از آنان است.
فضائل امیرالمؤمنین(ع)، ابوالقاسم عتبى؛ در کتابشناسیها از این کتاب نامى به میان نیامده است.
کتاب ابن مردویه، احمدبن موسى بن مردویه اصفهانى؛ از آثار ابن مردویه است: تفسیر کبیر والتاریخ والامالى والمستخرج على صحیح البخارى. [رک: معجم المؤلفین، عمررضا کحالة، ج2، ص190]
کتاب ابوبکر شیرازى؛ در کتابهاى شرح حال، چندین نفر به ابوبکر شیرازى مشهورند و روشن نیست که کتاب مذکور تالیف کدام یک است و چه نام دارد.
کتاب مدائنى؛ على بن محمدبن عبدالله بصرى مدائنى (متوفاى 225ق) آثار زیادى دارد، از جمله: امهات النبى(ص) و اخبار المنافقین وعهود النبى و کتاب الردة و مقتل الحسین(ع). [رک: معجم المؤلفین، عمررضا کحالة، ج7، ص211]
کتاب مولد فاطمة(س)، شیخ صدوق. [الذریعة، ج23، ص275]
کتاب النبوّة، شیخ صدوق؛ از نقل مؤلف معلوم مى گردد که این کتاب تا قرن دهم هجرى موجود بوده است. [رک: الذریعة، 24، ص40]
اللوامع، حسن کوفى؛ در کتابشناسیها از این کتاب ذکرى به میان نیامده است.
اللهوف على قتلى الطفوف، رضى الدین على بن طاووس حلّى (متوفاى 664ق). [الذریعة، ج18، ص389]
ما نزل من القرآن فى امیر المومنین(ع)، ابونعیم احمدبن عبدالله بن اسحاق بن موسى بن مهران حافظ اصفهانى (متوفاى 430ق)؛ از نقل مؤلف، ظاهر مى شود که این کتاب تا قرن دهم موجود بوده است. [الذریعة، ج19، ص28]
مجمع البیان لعلوم القرآن، ابو على فضل بن حسن طبرسى (متوفاى 548ق). [الذریعة، ج20، ص24]
محاسن الجوابات؛ در کتابشناسیها از این کتاب یادى به میان نیامده است.
مصباح کبیر؛ شیخ طوسى کتاب «مصباح المتهجد» را در مورد اعمال و دعاهاى سال نگاشت. بعد از آن، تلخیصى از کتاب مذکور انجام داد که به «مصباح صغیر» مشهور شد و به تبع آن، اصل کتاب به «مصباح کبیر» نامبردار گردید. [الذریعة، ج21، ص118]
مقاتل الطالبیّین، على بن حسین بن محمدبن احمد اموى زیدى، مشهور به ابوالفرج اصفهانى. [الذریعة، ج21، ص376]
منهاج الکراجکى؛ در الذریعه (ج23، ص171) از تألیفات شیخ ابوالفتح محمدبن على بن عثمان کراجکى (متوفاى 449ق)، کتاب «المنهاج الى معرفة مناسک الحاجّ» را یاد مى کند که ظاهرا کتاب حاضر غیر از آن است.
نهج البلاغة، سیدشریف رضى.
________________________________________
1 . از این عبارت، همچنین به دست مى آید که سلاطین صفوى از عصر ظهور شاه اسماعیل، به سیادت و منسوب بودن به ائمه اطهار(ع) مشهور بوده اند و این، تصور عده اى از محققان را باطل مى کند که عقیده دارند شاهان صفویه، از اواسط عمر این سلسله، به سیادت مشهور شدند و نسب نامه براى خود تنظیم کردند.
2 . این کتاب همان «روضةالشهداء»، تالیف کمال الدین حسین بن على کاشفى سبزوارى (متوفاى 910ق) مى باشد که آن را در ده باب تنظیم نموده است. این کتاب بارها به چاپ رسیده است.
الف: عصر تدوین این اثر
از بررسى و مطالعه کتاب مذکور معلوم مى گردد که مؤلف، کتاب را در طى سالهاى مختلف تألیف نموده است. وى همچنین در ضمن کتاب، خطبه هایى را که در مناسبتهاى مذهبى در اجتماع مردم در عراق انشا نموده، آورده است.
در پایان مجلس چهارم، در قصیده مفصّلى که در مدح اهل بیت(ع) سروده چنین گوید:
سبعون عاما مضت ما کان اجمعها
الا کو مض یریق لاح فى مزن
از بیت مذکور روشن مى شود که وى در هفتادسالگى این شعر را سروده است.
همچنین وى در این کتاب، از خطبه «السجع النفیس» خود یاد مى کند که در سال 955ق، آن را ایراد نموده است.
نیز مؤلّف در مقدّمه کتاب، از شاه اسماعیل صفوى یاد مى کند؛ با این عبارت:
«… صاحب الاصل الراسخ والفرع الشامخ والمجد الاطول … ولد جدّه امیر المؤمنین حیدر، وعمدة ذریّة السیدالشهید السعید شاه حیدر، مولانا وسیدنا السلطان الجلیل شاه اسمعیل ابوالمظفر الذى ایدالله الاسلام بعزیز نصره وقطع دابر البهتان بغالب امره واظهر بدرالحق بعد خفاه … جعل الله ارکان دولته فى صعید السعادة ثابتة …».1
از این تعبیر روشن مى شود که مؤلّف، کتاب را در زمان سلطنت شاه اسماعیل صفوى نگاشته است و مى دانیم که سلطنت وى در سال 907ق، شروع شده و تا سال 930 ادامه داشته است.
پس مؤلف مقدمه کتابش را در بین این سالها نگاشته و در آن خطبه اى را نیز آورده که در سال 955ق، ایراد نموده است. بنابراین، وى حداقل طى 30سال، پیگیر تألیف این کتاب بوده است و وفات وى نیز بعد از سال 955 و بعد از هفتادسالگى صورت گرفته است.
ب: نمونه هایى از نثر ادبى کتاب
مؤلف، کتابش را با حمد و ثناى الهى چنین آغاز مى کند:
الحمدلله الذى جعل مصائب دارالغرور مصروفة الى وجوه اولیائه ونوائب بطشها المشهور موقوفة على جهة اصفیائه ووعدهم على الصبر الجمیل بالثواب الجزیل فى دار جزائه واراهم فضل درجة الشهادة فى منازل دارالسعادة الباقیة ببقائه، فبذلوا ارواحهم لینالوا الزلفى من رحمته …
… اکرم مبعوث وخیر مرسل واشرف مبعوث بالمجد الاعبل والشرف الاطول، لم یضرب فیه فاجر ولم یسهم فیه عاهر، نقله الله من الاصلاب الفاخرة الى الارحام الطاهرة واختصه بالکرامات الباهرة والمعجزات الظاهرة ونسخ الشرائع بشریعته وفسخ المذاهب بملّته … فهو سیدالمرسلین وامام المتقین وخاتم النبیین، النبى المهذّب والمصطفى المقرب الحبیب المجیب والامین الانجب صاحب الحوض والکوثر والتاج والمغفر والخطبة والمنبر والرکن والمشعر والوجه الانور والجبین الازهر والدین الاظهر والحسب الأطهر والنسب الاشهر، محمد سیدالبشر المختار للرسالة الموضح للدلالة المصطفى للوحى والنبوة …
هذا الذى زیّنت بمدحه طروسى و صفت بوصفه بدیعى وتجنیسى وقابلت بدر کماله تربیعى وتقدیسى وجعلت ذکره فى خلواتى ألیفى وأنیسى وحلیت المجامع یلاقى مناقبه وشققت المسامع بمعالى مراتبه.
مؤلف، بعد از ستایش و ثناى الهى و درود و سلام بر پیامبر اسلام و آل طاهرش، در مقدمه کتاب، به ذکر نام خود و علت نگارش کتاب و همچنین برخى امور دیگر مى پردازد که در شناخت کتاب، اهمیت بسزا دارند. لذا بخشهاى مهم آن نقل مى شود:
… وبعد، فیقول العبد الفقیر الذلیل الحقیر المعترف بذنبه المنیب الى ربه الذى لم یکتب له الکرام الکاتبون عملا صالحا ولم تشهد له الملائکة المقربون یقینا ناصحا الا ما یتقرب به فى کل ان من توحید مالکه وربه والانابة الیه لقالبه وقلبه … محمدبن ابى طالب بن احمدبن محمد المش بن طاهربن یحیى بن ناصربن ابى العز الحسینى الموسوى الحائرى امّا وابا، الامامى ملة ومذهبا الحسینى نسبا ومحتدا الکرکىّ منشأ ومولدا.
إنّى لمّا هجرت مهاجر ابى وامى وعمومتى وبنى عمّى ومسقط رأسى ومولدى ومصدرى فى الأمور موردى وهى البلدة المشهورة بین ارباب الطریقة بالأرض المقدّسة وهى فى الحقیقة على غیر تقوى الله مؤسّسة، کم سبّ امیرالمؤمنین على منابرها واظهرت کلمة الکفر فى منائرها … فهى دارالفاسقین وقرار المنافقین ومغرس العصابة الناصبة ومجمع الطائفة الکاذبة، اعنى البلدة المشهورة بدمشق، معدن الفجور والغرور والفسق، ولمّا منّ الله بتوفیق الخروج منها وتسهیل بالبعد منها … ولما استقرّت لى الدار فى حضرة سیدالشهداء وطاب لى القرار فى مقام خامس اصحاب الکساء، اردت ان اسم حبیبى بمیسم العبودیة لشریف حضرته وارقم اسمى فى دفاتر ارقّاء خدمته … فجمعت هذا الکتاب مع قلة بضاعتى ورکود قریحتى.
… فقلّ ان یمضى یوم من الایام الذى حباهم الله فیها بتفضیله ونوه بذکرهم فى محکم تنزیله إلاّ وقد وضعت خطبة فى فضل ذلک الیوم الشریف واوردت کلمة فى عمل ذلک الوقت المنیف کخطبة مولد البشیر النذیر …
ثم انى بعد ذلک عثرت على کتاب لبعض فصحاء اللغة الفارسیة2 وفرسان البلاغة الاعجمیة … ووجدته ـ رضى الله عنه ـ قد رتّبه على عشرة مجالس لقیام الماتم لمصاب الغرّا لمیامین من بنى هاشم شهداء کربلاء وجعلها خاصة بالعشر الاول من شهر المحرم الحرام، فاستخرت الله سبحانه ان انسخ على منواله فى التصنیف والترتیب واقتدى بافعاله فى التألیف والتهذیب وازیّن مجالس اهل الایمان بمناقب سادتهم … واحلى اجیاد اللسان العربى بدرر نظمى ونثرى واجدّد معاهد الاشجان بنواضح بدایع فکرى ورتبته کترتیبه وبوّبته کتبویبه، لکن لم اقصد بترجمة کلامه ولاسلکت مسلکه فى نثاره ونظامه وجعلته عشرة مجالس وسمیته بتسلیة المجالس وزینة المجالس.
ولم اورد فیه من الاحادیث الا ما صححه علماءنا ورجّحه اعلامنا ودوّنوه فى کتبهم ونقلوه عن ائمّتهم.
مؤلف، در مقدمه همچنین از آثار علمى خود یاد مى کند که ما بعد از این در مورد آنها گفتگو خواهیم کرد. پس از اتمام مقدمه، وى شروع به ارائه مطالب کتاب در طى ده مجلس مى نماید. او در آغاز هر مجلس، خطبه ادبى فصیحى ایراد مى کند و بعد از آن، موضوعات مربوط به هر مجلس را به نحو مبسوط با توجه به کتب اخبار و احادیث، بحث مى کند. در پایان هر مجلس نیز مناجاتى به سبک مقامه ادبى انشا مى کند و پس از آن، با اشعارى از سروده هاى خود در موضوع مجلس، آن را به پایان مى برد.
فهرست مطالب مجالس دهگانه کتاب، در شماره اوّل این مقال ارائه شد. با بررسى موضوعات آنها معلوم مى شود که از مجالس دهگانه، چهار مجلس اوّل در مورد تاریخ و حالات حضرت پیامبر و امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و امام حسن علیهم السلام، و شش مجلس باقى مربوط به حضرت سیدالشهدا اباعبدالله الحسین(ع) است.
مؤلف، عاشق پاکباز اهل بیت(ع) است؛ به همین جهت، در طى کتاب، ضمن حفظ ارزش تاریخى و روایى کتاب، با سوز و گداز، مصائب اهل بیت(ع) را با نظم و نثر بیان مى کند که دل هر خواننده اى از خواندنش بى تاب مى گردد. از عنوان کتابهایى که از آثارش ارائه داده نیز به خوبى روشن است که او در زندگى، غیر از ذکر مدایح و مراثى اهل بیت، به کار دیگرى نپرداخته است. همچنین موضوع تمامى اشعارش نیز مدح و مراثى اهل بیت(ع) است.
اینک به نمونه اى دیگر از نثر ادبى مؤلف در کتاب، توجّه کنید که آن را در پایان مجلس اول، با عنوان «المناجاة» آورده است:
یا من اغرق اصحاب الافکار الصائبة فى بحار الهیّته وحیّر ارباب الانظار الثاقبة فى بیداء ربوبیته ویا من تفرّد بالبقاء فى قدم ازلیته ویا من توحّد بالعلاء فى دوام عظمته ویا من وسم ما سواه بمیسم کل شىء هالک إلاّ وجهه ویا من جعل لکلّ حىّ الى سبیل الموت غایة ووجهة ویا من وجوده منزّه عن العدم ویا من دوام بقائه متصف بالاحدیة والقدم ویا من هدانا السبیل الى ما یزلفنا برضوانه وعرفنا الدلیل الى ما یتحفنا بجنانه ونصب لنا اعلاما تهتدى بها الحائر عن قصد السبیل فى معتقده ونحلته واثبت لنا فى سماء الصباح ایضاح بیانه انجما بنحو ینورها السائر بغیر دلیل فى ظلمة حیرته وجعلهم خاصة نفسه من عباده وولاة امره فى بلاده، لذتهم فى امتثال اوامره ونواهیه وفرحتهم فیما یقرّبهم من حضرته ویرضیه … ابدانهم منبوذة بالعراء وارواحهم منعمة فى الرفیق الاعلى.
اسألک بحق ما ضمّت کربلاء من اشباحهم وجنة المأوى من ارواحهم وبحق الوانهم الساحبة فى عراها واوداجهم الشاحبة فى ثراها وبما ضمّ صعیدها من قبورهم وضرایحهم وما غبب فى عراصها من اعضائهم وجوارحهم، وبحق تلک الوجوه التى طال ما قبلها الرسول واکرمتها البتول وبحق تلک الابدان التى لم تزل تذاب فى عبادتک وتکدح فى طاعتک، طال ما اسهرت نواظرها بلذیذ مناجاتک واظمأت هواجرها طلبا لمرضاتک … ان تصلى على محمد وآل محمد وان تجعل قلوبنا معمورة بحبهم وانفسنا مسرورة بقربهم والسنتنا بذکر مناقبهم ناطقة وابداننا بنشر فضائلهم عانقة ومدائحنا الى نحو جهاتهم موجهة وقرائحنا بمعانى صفاتهم مفوهة.
الحمد على ما اطّلعنا علیه من سرّک المصون بعرفان فضلهم واهلّنا له من علمک المخزون بالاستمساک بحبلهم.
اللّهم فثبّتنا بالقول الثّابت فى الحیوة الدّنیا وفى الاخرة واثبتنا على تحمل الأذى فیهم من اعداء دینک ثواب الصدیقین وایّدنا بروح قدسک وانصرنا على القوم الکافرین والحمدلله رب العالمین.
ج: اشعار مؤلف
دانشمند سخنور مورد بحث این مقال، علاوه بر برخوردارى از قلمى روان و شیوا، طبعى سلیس و ذوقى وافر در نظم اشعار داشته است و در اثناى کتاب مذکور، جاى جاى از آثار طبع خود ذکر مى کند که نمونه هایى از آنها در اینجا درج مى گردد.
در تعریف ذوق شعرى خود و مضامین عالى اشعارش چنین مى سراید:
کم سامح بانفه تکبّرا
وباذخ بخدّه تصعّرا
ومضمر لحسن نظمى حسدا
ووجهه یظهر ما قدا ضمرا
ترجف منه وحشاه حتفا
یکاد ان یزلقنى بما یرا …
و در مدح حضرت صاحب الزمان ـ ارواحنا له الفداء ـ گوید:
یابن من اسرى به الله الى حضرته وبه اظهر دین الحق من بعثته
یا سمى الفاتح الخاتم یا نورالهدى یا منار الحائر التائه فى حیرته
یا امان الملک الجبار فى عالمه یاامین المصطفى المختار فى امته
کم غیاب عن علیل عظمت علّته کم حجاب من مشوق مات من غصّته
لو نزره عائد الوفى الکرا أحییته وبثثت الروح بعد الموت فى جثته
لم یزل منک جمال فى سویدا قلبه وخیال فى سواد الطرف من مقلته
مستمر عهده من عالم الذّرالى ان یوافیکم غدا بالصدق فى رجعته
نوره مذ تمّ منکم صار لایخشى بکم زخرفا من باطل یؤدیه فى ظلمته
حجةالوقت ولى الله فى عالمه ساطع البرهان والظاهر فى حجته
بحر علم طور حلم لایضاهى مجده کنز جود لایسامى فى علا رفعته
غائب عن مقلتى لکن بقلبى حاضر لم یزل فیه خیال من سنا بهجته
یامدید العمر صل صبّا تقضى عمره فى انتظار واشفه بالوصل من علته
یاالهى ان تقضى اجلى من قبل ان تقض لى بالسعد فى الدنیا من رؤیته
فامح عنى موبقات لیس تحصى کثرة واجعلنى یوم حشر الخلق فى زمرته
و در پایان مجلس چهارم چنین مى سراید:
عصر الشباب تولّى وانقضا زمنى کطیف حلم مضى فى غمضة الوسن
وخاننى جلدى لمّا دنى أجلى واقبل الشیب بالترحال یؤذننى
سبعون عاما مضت ما کان اجمعها الاّ کومض یریق لاح فى مزن
لم استفد صالحا فیها ولا عملا الى رضى الله فى الأخرى یقرّبنى
فکرت فى عصب من اسرتى سلفوا واهل ودى وفیمن کان یصحبنى
فما وجدت لهم عینا ولا اثرا ولیس حى سواى من بنى زمنى
ایقنت انى بهم لاشک ملتحق وان دهرى بسهم الموت یرشفنى
وکلما ضعفت منى القوا قویت عزیمتى فى الذى فى الحشر یوبقنى
لم استفد فى حیاتى غیر صدق ولا صفوا اعتقادى وایمانى علیه بنى
بحب احمد والاطهار عترته اولى النهى وذوى الالاء والمنن
قوم هم العروة الوثقى فمن علقت بها یداه راها احصن الجنن
لایقبل الله من اعمالنا عملا الا بحبهم فى السر والعلن
ماذا اقول لقوم کان والدهم للمصطفى خیر منصوب ومؤتمن
رب الغدیر وقسام السعیر وذى العلم الغزیر مبین الفرض والسنن
وصاحب النص فى آى العقود فانما ولیکم ان تتل تستبن
کلّ الى علمه ذو حاجة واذا اخبرته فهو عنهم بالکمال غنى
به استقامت طریق الحق واتضحت ثبّت الله ما بالدین من وهن
توریة موسى وانجیل المسیح له فى طیّها نشر ذکر واضح السنن
اهل السماء واهل الارض لو طلبوا ان یحصروا عدّ ما فیه من الحسن
ضاقت مذاهبهم عجزا وما بلغوا معشار ما جاء فى المولى ابى الحسن
و اینچنین، پس از پنجاه وچند بیت، قصیده خویش را به «توسّل» ختم مى کند:
مولاى اذ لم أنل فضل الشهادة بالجهاد فیک ولا التوفیق اسعدنى
فقد وقفت لسانى فى جهاد اولى الضلال من فیکم بغیا یونبّنى
عتیق یغلى اراه قیمة لعتیقهم وأنظره أدنى من الثمن
هذا اعتقادى به ارجوا النجاة اذا اوقفت بین یدى ربى لیسألنى
ثم الصّلاة علیکم کلّما سجعت حمائم الإیک فى دوح على فتن
د: آثار علمى مؤلف
آنچنان که قبلا یاد شد اطلاعات ما نسبت به مؤلف و آثارش، محدود به همین کتاب مى شود. خوشبختانه او در مقدمه کتاب، از آثار دیگرش یاد نموده است. ما نمى دانیم که او بعد از این کتاب، اثر دیگرى از خود به جاى گذارده یا نه. در اینجا عنوان آن آثار را به نقل از مقدمه کتابش نقل مى کنیم، بى آنکه ادعاى انحصار آثار مؤلف به این موارد را داشته باشیم.
1ـ خطبه اى در میلاد رسول اکرم(ص)؛
2ـ غدیریه، که خطبه اى است درباره فضیلت روز غدیرخم؛
3ـ خطبه اى درباره فضیلت روز ششم ذى حجّه که مصادف با سالگرد ازدواج حضرت زهراى بتول، نور چشم رسول گرامى و حضرت امیرالمؤمنین(ع) و نزول سوره «هل أتى» است.
4ـ تحفةالزّوار و منحةالابرار، در مورد فضیلت زیارت حضرت سید الشهدا(ع) و ثواب آن و همچنین فضیلت شهر کربلا، که آن را بعینه در آغاز مجلس دهم کتاب تسلیةالمجالس درج نموده است.
5ـ مجریةالعبرة و محزنةالعترة، که خطبه اى است مناسب روز هفتم محرم الحرام در تعزیه و مرثیه حضرت اباعبدالله(ع) و یاران آن سرور.
6ـ قاطع اسباب النفاق و قامع ارباب الشقاق، خطبه اى دیگر است که مؤلف در روز بیست وششم ذى حجه ایراد نموده است.
7ـ السجع النفیس فى محاورة الدلام وابلیس؛
8 ـ دیوان اشعار، مشتمل بر دویست صفحه؛
9ـ توضیح ادلةالتوحید؛
10ـ خطبه اى در مدح نبى(ص) که در سال 921ق، هنگام زیارت مرقد منوّر آن حضرت در مدینه ایراد نموده و آن را در مجلس دوم تسلیه المجالس، آورده است.
آغاز خطبه چنین است:
«الحمدلله الذى ثبت بکلمة التوفیق قواعد عقائدنا واثبت فى صحائف التصدیق دلائل معارفنا».
هـ: مصادر کتاب
مؤلف با احاطه وافرى که به مجامع حدیثى شیعه و سنى داشته، در سرتاسر کتابش از آنها بهره جسته است، و در ذکر عنوان مصادر خود، به دو شیوه رفتار نموده است. در نقل از کتابهاى حدیثى شیعه، چون به نظر وى، خواننده کتابش شیعیان مى باشند و این کتابها و مضامینشان نزد آنها شناخته شده و معروفند، لذا در اغلب این موارد از ذکر نام کتاب مورد نقل اجتناب نموده و فقط به ذکر مختصر سند حدیث و پس از آن، حدیث اکتفا نموده است. گرچه در اندک مواردى نیز از ذکر نام کتاب، خوددارى ننموده است. امّا در نقل از کتابهاى اهل سنت، چون بناى اثبات مطلب در کار بوده و مى خواسته الزامى از کتاب آنها براى قبول مطالعات کتابش بیاورد، لذا در اغلب این موارد نام کتاب و مؤلف را ذکر نموده است.
وى، در ذکر نام کتاب و مؤلف، به سبک قدما رفتار نموده و فقط عنوان مختصر کتاب را با عنوان مشهور مؤلف ذکر کرده است که در اغلب موارد، موجب بروز ابهاماتى در تشخیص کتاب موردنظر است.
به هرحال، چون مؤلف در قرن دهم مى زیسته و مصادرى دردست داشته که برخى از آنها امروزه از بین رفته اند، لذا در اینجا فهرست نام کتابهایى که وى در «تسلیةالمجالس» از آنها یاد نموده و مطلبى نقل کرده، درج مى گردد:
احکام القرآن، ابوبکر رازى.
امالى، شیخ صدوق (متوفاى 381ق)، این کتاب مشهور به «المجالس» یا «عرض المجالس» مى باشد (براى توضیحات بیشتر، ر.ک: الذریعة، ج2، ص315).
امالى، شیخ طوسى (متوفاى 460ق). [الذریعة، ج2، ص313]
الانوار؛ احتمالا همان کتاب «انوار الاثار فى فضل النبى المختار»، تألیف شهاب الدین احمدبن معد اقلیشى تجیبى (متوفاى 550ق) منظور است.
تاریخ القمى؛ معلوم نیست مقصود مؤلف از این عنوان چه کتابى مى باشد. به احتمال زیاد، همان «تاریخ قم»، تألیف حسن بن محمد قمى، منظور است که مؤلف، اصل عربى آن را در دست داشته است. [الذریعة، ج3، ص278]
تفسیرالقشیرى، ابوالقاسم عبد الکریم بن هوازن شافعى، متوفاى 465ق. [کشف الظنون، ج1، ص457]
تفسیر ابواسحاق ثعلبى، ابواسحاق احمدبن محمدبن ابراهیم ثعلبى نیشابورى (متوفاى 427ق)؛ نام این تفسیر، «الکشف والبیان فى تفسیر القرآن» مى باشد. [کشف الظنون، ج2، ص1496]
رامش افزاى؛ نام آن «رامش افزاى آل محمد(ص)» و تألیف شیخ محمدبن حسین محتسب مى باشد. منتجب الدین در کتاب رجال خود گوید که این کتاب در ده مجلد است.
در الذریعه (ج10، ص59) با استناد به نقلهایى که از این کتاب توسط جمال الدین یوسف بن حاتم شافعى و رضى الدین بن طاووس صورت گرفته، اظهارنظر شده که این کتاب تا آخر قرن هفتم موجود بوده است. اما با توجه به نقل مؤلّف در کتاب حاضر، معلوم مى گردد که این کتاب در قرن دهم نیز وجود داشته است؛ چون نقل مؤلّف از این کتاب، بدون واسطه صورت گرفته است و او در نیمه اول قرن دهم زندگى مى کرده است.
امید که روزى با همت پژوهشگران، این کتاب ارزشمند، بازیابى و یا حداقل آثار باقیمانده از آن از لابه لاى سایر کتابها جمع آورى و به عالم تحقیق عرضه شود.
روض الجنان؛ احتمالا منظور تفسیر مشهور «روض الجنان و روح الجنان» تألیف ابوالفتوح رازى مى باشد. [ر.ک: الذریعة، ج11، ص274]
روضةالواعظین وبصیرة المتعظین، شیخ شهید ابى على محمدبن على فتّال نیشابورى؛ براى توضیح بیشتر پیرامون کتاب و مؤلف آن، به الذریعه (ج11، ص305) و همچنین مقدمه چاپ شده در اول کتاب مراجعه شود.
شرح قصیده ابن فارض، سعید محمدبن احمد فرغانى (متوفاى حدود 700ق). [ر.ک: کشف الظنون، ج1، ص265].
شرف المصطفى، حسن کوفى؛ از این کتاب در کتابشناسیها یادى به میان نیامده است.
شواهدالتنزیل لقواعد التفضیل، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله حاکم حسکانى (زنده در قرن چهارم هجرى). [الذریعة، ج14، ص242]
عقدالفرید، ابن عبد ربه اندلسى.
العیون؛ احتمالا منظور از این عنوان، کتاب «عیون الاخبار و فنون الآثار فى ذکر النبى المصطفى المختار ووصیه على بن ابى طالب قاتل الکفار وآله الائمة الاطهار»، تألیف عماد الدین ادریس بن حسن بن عبدالله ابى على بن حاتم الانف (متوفاى 872ق) مى باشد. [رک: الذریعة، ج15، ص376]
الفائق؛ منظور از این عنوان، کتاب «الفائق على الاربعین فى مناقب امیرالمؤمنین(ع)»، تألیف ابوالسعادات اسعدبن عبدالقاهربن سفرویه اصفهانى است، که به کتاب «فضائل ابوالسعادات» نیز مشهور است. [الذریعة، ج16، ص90]
الفضائل، ابوالسعادات؛ عنوان دیگرى از کتاب الفائق است که ذکرشد.
الفضائل، احمدبن محمدبن حنبل بغدادى، معروف به احمدبن حنبل (متوفاى 241ق). [معجم المؤلفین، عمررضا کحالة، ج2، ص96]
الفضائل، عکبرى؛ چند عالم با لقب «عکبرى» مشهورند و روشن نیست که این کتاب، منسوب به کدام یک از آنان است.
فضائل امیرالمؤمنین(ع)، ابوالقاسم عتبى؛ در کتابشناسیها از این کتاب نامى به میان نیامده است.
کتاب ابن مردویه، احمدبن موسى بن مردویه اصفهانى؛ از آثار ابن مردویه است: تفسیر کبیر والتاریخ والامالى والمستخرج على صحیح البخارى. [رک: معجم المؤلفین، عمررضا کحالة، ج2، ص190]
کتاب ابوبکر شیرازى؛ در کتابهاى شرح حال، چندین نفر به ابوبکر شیرازى مشهورند و روشن نیست که کتاب مذکور تالیف کدام یک است و چه نام دارد.
کتاب مدائنى؛ على بن محمدبن عبدالله بصرى مدائنى (متوفاى 225ق) آثار زیادى دارد، از جمله: امهات النبى(ص) و اخبار المنافقین وعهود النبى و کتاب الردة و مقتل الحسین(ع). [رک: معجم المؤلفین، عمررضا کحالة، ج7، ص211]
کتاب مولد فاطمة(س)، شیخ صدوق. [الذریعة، ج23، ص275]
کتاب النبوّة، شیخ صدوق؛ از نقل مؤلف معلوم مى گردد که این کتاب تا قرن دهم هجرى موجود بوده است. [رک: الذریعة، 24، ص40]
اللوامع، حسن کوفى؛ در کتابشناسیها از این کتاب ذکرى به میان نیامده است.
اللهوف على قتلى الطفوف، رضى الدین على بن طاووس حلّى (متوفاى 664ق). [الذریعة، ج18، ص389]
ما نزل من القرآن فى امیر المومنین(ع)، ابونعیم احمدبن عبدالله بن اسحاق بن موسى بن مهران حافظ اصفهانى (متوفاى 430ق)؛ از نقل مؤلف، ظاهر مى شود که این کتاب تا قرن دهم موجود بوده است. [الذریعة، ج19، ص28]
مجمع البیان لعلوم القرآن، ابو على فضل بن حسن طبرسى (متوفاى 548ق). [الذریعة، ج20، ص24]
محاسن الجوابات؛ در کتابشناسیها از این کتاب یادى به میان نیامده است.
مصباح کبیر؛ شیخ طوسى کتاب «مصباح المتهجد» را در مورد اعمال و دعاهاى سال نگاشت. بعد از آن، تلخیصى از کتاب مذکور انجام داد که به «مصباح صغیر» مشهور شد و به تبع آن، اصل کتاب به «مصباح کبیر» نامبردار گردید. [الذریعة، ج21، ص118]
مقاتل الطالبیّین، على بن حسین بن محمدبن احمد اموى زیدى، مشهور به ابوالفرج اصفهانى. [الذریعة، ج21، ص376]
منهاج الکراجکى؛ در الذریعه (ج23، ص171) از تألیفات شیخ ابوالفتح محمدبن على بن عثمان کراجکى (متوفاى 449ق)، کتاب «المنهاج الى معرفة مناسک الحاجّ» را یاد مى کند که ظاهرا کتاب حاضر غیر از آن است.
نهج البلاغة، سیدشریف رضى.
________________________________________
1 . از این عبارت، همچنین به دست مى آید که سلاطین صفوى از عصر ظهور شاه اسماعیل، به سیادت و منسوب بودن به ائمه اطهار(ع) مشهور بوده اند و این، تصور عده اى از محققان را باطل مى کند که عقیده دارند شاهان صفویه، از اواسط عمر این سلسله، به سیادت مشهور شدند و نسب نامه براى خود تنظیم کردند.
2 . این کتاب همان «روضةالشهداء»، تالیف کمال الدین حسین بن على کاشفى سبزوارى (متوفاى 910ق) مى باشد که آن را در ده باب تنظیم نموده است. این کتاب بارها به چاپ رسیده است.
تبلیغات
