پژوهش های جغرافیای اقتصادی (چشم انداز مطالعات شهری و روستایی سابق)

در دهه های اخیر شهر گنبدکاووس استان گلستان به عنوان یک شهر مهاجرپذیر، شاهد رشد شدید حاشیه نشینی و گسترش فقر شهری بوده است. محلات حاشیه نشین، نابرابری های فضایی - اجتماعی در شهر را تشدید کرده و مدیران شهری را با چالشی جدی مواجه نموده است. هدف از پژوهش حاضر بررسی عوامل مؤثر بر فقر شهری در محله های حاشیه نشین می باشد. روش: قلمرو مکانی تحقیق، ساکنین محله های حاشیه نشین شهرستان گنبدکاووس شامل محله های افغان آباد، سیدآباد، بدلجه و چای بویین بوده و قلمرو زمانی تابستان 1401 می باشد. عوامل مؤثر بر فقر شهری از دو دیدگاه اقتصادی و اجتماعی، در محله های یادشده توسط توزیع پرسشنامه محقق ساخته، بررسی و رتبه بندی شد. نتایج نشان داد در حوزه خدمات عمومی، دسترسی کافی به درمانگاه با کمترین امتیاز دسترسی (2/18)، در حوزه امنیت، کمبود و بعضا فقدان روشنایی مناسب معابر با بیشترین امتیاز (2/71)، در حوزه مشارکت اجتماعی، امکان همکاری با شوراهای محلی، کمترین امتیاز (1/85)، در حوزه بیکاری، بیکاری پنهان بیشترین امتیاز (3/02) و در حوزه فقر مالی، درآمد پایین بیشترین امتیاز (2/41) را به خود اختصاص دادند. ازنظر شیوع آسیب های اجتماعی، محله سیدآباد(0/27=Q) و ازنظر شیوع آسیب های اقتصادی، محله افغان آباد(0/24=Q) بالاترین رقم را به خود اختصاص دادند.

از آن جا که مشارکت اجتماعی مقدمه ای لازم برای دست یابی به زیست پذیری روستایی است، امروزه، سنجش آن در حوزه برنامه ریزی و سیاست گذاری برای سکونتگاه های روستایی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. زیست پذیری شامل ابعاد مختلفی است که بهبود هر بعد برای دست یابی به سکونتگاه زیست پذیر ضروری است. در این راستا، مشارکت اجتماعی روستاییان، نقش بنیادینی در بالا بردن سطح زیست پذیری در سکونتگاه های روستایی دارد. پژوهش حاضر به روش کمی و توصیفی تحلیلی و مبتنی بر ابزار پرسشنامه در 30 روستا و 400 خانوار نمونه تصادفی از طریق فرمول کوکران محاسبه شد؛ تجزیه و تحلیل داده ها از طریق نرم افزار SPSS و مدلسازی معادلات ساختاری انجام شد. نتایج پژوهش آشکار ساخت، بر مبنای ضرایب استاندارد شده از میان شاخص های مشارکت اجتماعی روستاییان، شاخص مشارکت در فعالیت های آموزشی و عمومی با ضریب تأثیر 243/0 و شاخص مشارکت در فعالیت های سیاسی و انتخاباتی با ضریب 223/0 و شاخص مشارکت در فعالیت بسیج و خیریه با ضریب 201/0 بیشترین میزان تأثیرات را بر سطح زیست پذیری محیط روستایی در بخش مرکزی شهرستان جیرفت را دارند. افزون بر این، یافته های مدل ارتباطی پژوهش نشان داد برازش ضرایب مسیر مشارکت اجتماعی به میزان 65/0 بر زیست پذیری محیط روستایی تأثیر داشته است. براین مبنا، یافته ها آشکار ساخت، ضرایت مسیر متغیرها دارای برازش مطلوب است و میان شاخص های مشارکت اجتماعی و زیست پذیری محیط روستایی رابطه مثبت و معناداری مشاهده شد. همچنین، یافته های این پژوهش نمایانگر آن است که با وجود تأثیر مثبت شاخص های مشارکت اجتماعی بر زیست پذیری محیط روستایی، مشارکت روستاییان در بهبود شاخص های زیست پذیری روستایی همچنان در سطح پایین ارزیابی می شوند به گونه ای که با وجود بهبود شاخص های مشارکت اجتماعی هنوز روستاییان در ناحیه مورد مطالعه از همه ظرفیت ها برای مشارکت در فعالیت های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی بهره نمی گیرند. بنابراین، می توان با ارایه آموزش ها و آگاهی بخشی شفاف در زمینه توسعه فعالیت ها و برنامه های گوناگون روستایی و جلب اعتماد اجتماعی زمینه را برای مشارکت بیش از پیش آنان در این گونه برنامه ها و در راستای بهبود شاخص های زیست پذیری روستایی فراهم آورد.

زنان به عنوان نیمی از جامعه انسانی، می توانند منشأ تحولات بزرگی در زمینه های ایجاد کسب و کارها بوده و عامل تولید ثروت و ایجاد اشتغال باشند. کسب وکارهای خانوادگی به عنوان یکی از گونه های کارآفرینی محلی و در سطح خرد می باشد که زنان به ویژه در مناطق روستایی می توانند راه اندازی کنند؛ اما باید توجه داشت که راه اندازی کسب وکار در مقیاس محلی مانند روستاها، متأثر از عوامل متعددی می باشد که اجازه راه اندازی راحت کسب و کارها توسط زنان را نمی دهد. لذا هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی عوامل مؤثر بر توسعه کسب وکارهای خانگی زنان روستایی می باشد. تحقیق حاضر به لحاظ روش، توصیفی- تحلیلی و ازلحاظ هدف، کاربردی است. نحوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی (پرسشنامه) در قالب دو گروه زنان دارای کسب وکار و بدون کسب وکار انجام شده است. جامعه آماری تحقیق شامل زنان دارای کسب وکار روستایی و بدون کسب وکار می باشد. حجم نمونه به صورت هدفمند و تمام شماری 186 زن در دو گروه انتخاب گردید. یافته های به دست آمده نشان می دهد که بر اساس نتایج آزمون T، در گروه زنان دارای کسب و کار شاخص های حمایت مالی خانواده، تجربه کاری، شاخص صدور آسان مجوز مشاغل و در دسترس بودن انشعابات آب، برق و گاز در توسعه کسب و کارها تأثیرگذار می باشد؛ اما از دیدگاه زنان بدون کسب و کار، شاخص هایی مانند نزدیکی به راه های ارتباطی و نبود بروکراسی در توسعه کسب وکارهای زنان می تواند تأثیرگذار باشد.

انعطاف پذیری به توانایی یک سیستم به تغییر سریع در برابر تغییر، تنظیم شرایط جدید در جهت حفظ قدرت رقابت تأکید دارد. هدف این تحقیق بررسی میزان انعطاف پذیری دارایی های معیشت در روستاها دهستان بکشلو چای است. روش شناسی تحقیق ازنظر روش، توصیفی- تحلیلی می باشد. اطلاعات به صورت میدانی از طریق پرسشنامه جمع آوری محقق ساخته گردید. در این تحقیق نمونه های انتخابی برای جمع آوری داده ها به صورت تصادفی ساده انجام شد. تعداد نمونه بر اساس روش کوکران 309 نفر به دست آمد. داده های به دست آمده نیز با استفاده از سیستم استنباط فازی در محیط MATLAB مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. نتایج نشان می دهد که میزان انعطاف پذیری در دارایی اقتصادی 1/92 با میزان عضویت 1/03 در مجموعه فازی پایین و 0/46 در مجموعه متوسط کمترین ظرفیت انعطاف پذیری را دارا است و دارایی کالبدی با 0/70 در مجموعه فازی متوسط و 0/34 در مجموعه بالا بیشترین انعطاف را در بین تمام دارایی های معیشت دارا می باشد. به طورکلی میزان انعطاف پذیری دارایی های معیشت در مجموعه فازی متوسط و متوسط به بالا قرار دارند و تمام دارایی های معیشت در مجموعه فازی متوسط دارای درجه عضویت هستند.

شهرهای امروزی به ویژه در کشورهای درحال توسعه، با توجه به رشد جمعیت و شهرنشینی مستمر، پس از انقلاب صنعتی به سرعت توسعه یافتند و این رشد و توسعه پیامدهای بسیاری با خود به همراه داشته است. یکی از این پیامدها یا بحران های جوامع بشری در نابرابری های اجتماعی و فقدان عدالت اجتماعی و اقتصادی ریشه دارد و به یکی از مباحث جدی پیشروی برنامه ریزان و مدیران شهری تبدیل شده است. در این تحقیق، هدف ارزیابی عدالت فضایی شهر اهواز با توجه به پراکنش جمعیت آن است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی است و بر اساس نقشه کاربری اراضی شهرداری اهواز و بلوک های آماری مرکز آمار در سال 1395 است. در این پژوهش از 12 لایه اطلاعاتی به عنوان لایه های کالبدی شهر اهواز استفاده شده است. این لایه های اطلاعاتی با استفاده از روش گامای فازی تحلیل شده اند و در انتها نقشه وضعیت عدالت فضایی به دست آمده است. با توجه به بررسی 12 لایه اطلاعاتی در شهر اهواز و بررسی نحوه توزیع آنان مشخص گردید بیشتر امکانات و خدمات در مرکز شهر اهواز تجمع یافته اند و حدود 46 درصد وسعت شهر در وضعیت خیلی نا برخوردار قرار دارد؛ و تنها 5 درصد کل مساحت شهر اهواز وضعیت بسیار برخوردار را داشته است. درمجموع 15 درصد مساحت شهر وضعیت برخوردار و خیلی برخوردار را در شهر اهواز دارا می باشیم. همچنین طبق تحلیل های صورت گرفته حدود 33 درصد جمعیت شهر اهواز در وضعیت عدم برخورداری و برخورداری کم ازلحاظ دسترسی به خدمات و امکانات هستند. با توجه به یافته ها، می توان نتیجه گرفت که عدالت فضایی در شهر اهواز به خوبی برای تمامی شهروندان وجود ندارد و تک مرکزی بودن شهر بسیاری از جمعیت شهر را از خدمات و امکانات مناسب و در دسترس محروم کرده است. تحلیل های جمعیتی و توزیع کاربری ها نشان دهنده عدم تناسب در توزیع خدمات و امکانات با توجه به پراکنش جمعیتی است.

شاخص های تعیین کننده ی پیشرفت یک اجتماع، کیفیت زندگی است که در برگیرنده مهم ترین عواملی است که بیانگر چگونگی زیستن افراد در یک جامعه و رفاه شخصی افراد است. بهبود کیفیت زندگی در هر جامعه ای، یکی از مهم ترین اهداف سیاست های عمومی آن جامعه است. قرن ها است که مردم به دنبال زندگی خوب بوده اند و انسان ها پیوسته برای بهبود شرایط زیست خود، کوشیده اند تا از استعدادها و توانمندی های محیط زیست خود، به بهترین نحو بهره ببرند. اما مسئله اصلی این است که: زندگی مطلوب چیست؟ پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که روستاهای شهرستان دهگلان تا چه اندازه از شاخص های کیفیت زندگی مطلوب برخوردار هستند؟ به منظور ارزیابی کیفیت زندگی در این پژوهش از شاخص های بعد عینی (44 گویه در4 مقوله اقتصادی، اجتماعی، زیربنایی و سیاست گذاری (کشاورزی و عمران روستایی) و بعد ذهنی (23 گویه، در 6 قلمرو آموزش، سلامت و امنیت، اجتماعی، اوقات فراغت، محیط مسکونی، شغل و درآمد) بهره گرفته شد. هر یک از شاخص های تحقیق در دو بعد مورد بررسی پس از اعمال وزن نهایی با استفاده از روش تقریبی میانگین حسابی وزن دار شدند و با استفاده از روش ویکورتلفیق شدند. نتایج نشان داد که در بعد عینی کیفیت زندگی از دیدگاه جامعه محلی، شاخص های مربوط به مؤلفه های زیربنایی و سیاست گذاری برنامه ریزی از اهمیت بالاتری برخوردارند. همچنین بررسی شاخص های بعد ذهنی توسعه از دیدگاه مردم محلی نیز نشان داد که شاخص های مربوط به مؤلفه سلامت، امنیت، درآمد و شغل از اهمیت بیشتری برخوردارند.