قلمروهای جغرافیایی قرن جدید

روابط روبه رشد دو کشور  ایران و ترکیه به معنی هم سویی در نگرش و جهت گیری های سیاست منطقه ای و خارجی دوکشور نیست و مواضع و نگاه ها ی امنیتی- دفاعی راهبردی ترکیه و ایران متفاوت از سیاست اعلامی شان می باشد، به گونه ای که ترکیه برنامه توسعه موشکی و فعالیت های هسته ای ایران را با دقت و حساسیت دنبال می کند و همکاری های نظامی ترکیه با رژیم صهیونیستی موجب نگرانی کشورهای منطقه از جمله ایران می باشد. عضویت ترکیه در ناتو و موضع گیری همسو باغرب، احداث سپر موشکی در مرز با سوریه ، حمایت از تروریست های معارض سوریه، با توجه به سطح روابط ایران و سوریه، موجب شده است تا روابط ایران با ترکیه در هاله ای از ابهام قرار گیرد.  سوال پژوهش حاضر این است مولفه ها و شاخص های دفاعی امنیتی تاثیرگذار بر روابط ایران با ترکیه کدامند؟. یافته های تحقیق نشان می دهد ماهیت و سطح رابطه سیاسی دوکشور متأثر از نیازهای داخلی، شرایط ژئوپلیتیک، کیفیت و ساختار نظام بین المللی جهت گیری های سیاسی و سایر متغیرها، می تواند از اتحاد و همگرایی تا رابطه راهبردی، همکاری دو جانبه، همکاری توأم با رقابت، قطع رابطه سیاسی، تنش سیاسی، منازعه و ... را در شامل گردد. ترکیه به دلیل اشتراکات ارضی و مرزی، نقش عوامل فرهنگی و ...  به عنوان یک همسایه مهم و تأثیرگذار در مسائل سیاسی، امنیتی- دفاعی، اقتصادی و فرهنگی ایران بوده و شناخت هرچه بیشتر این کشور در تصمیم گیری های هر حوزه بسیار اثرگذار خواهد بود. بنابراین این پژوهش از نوع کاربردی- توسعه ای بوده که با روش توصیفی تحلیلی- موردی زمینه ای و با رویکرد آمیخته (کمی و کیفی) تهیه شده واز طریق مصاحبه عمیق و توزیع پرسشنامه در جامعه نمونه به تعداد 58 نفر از خبرگان راهبردی حوزه های دفاعی و سیاسی نیروهای مسلح ایران به تکمیل ان پرداخته ، که دو عامل اصلی و نوزده شاخص به مورد تایید قرار گرفت.

در خلیج فارس حدود نود جزیره کوچک و بزرگ وجود دارد که سی و چهار جزیره آن متعلق به ایران است. جزیره لاوان در بخش غربی استان هرمزگان  و در مختصات جغرافیایی 20 16 53  , N26 49 06 قرار گرفته است. این جزیره از جمله جزایر مهم خلیج فارس است که در گذشته به شیخ شعیب، بوشیب  یا بوشعیب شهرت داشته است. مساحت جزیره لاوان در حدود 76/8 کیلومترمربع و عمق آب دریا در نزدیکی این جزیره، بین 18 تا 24 متر می باشد. این جزیره پس از جزیرة قشم و کیش بزرگترین جزیرة ایران در خلیج فارس محسوب می شود. لاوان را با نام مروارید مخفی خلیج فارس نیز می شناسند. از نظر تقسمات کشوری لاوان بخشی از استان هرمزگان، شهرستان بندر لنگه، بخش کیش با مساحتی حدود 177 کیلومتر مربع از دو دهستان به نام های لاوان و کیش می باشد بیشتر کشورهای حاشیة خلیج فارس در آرزوی داشتن این جزیره و موقعیت آن هستند. سئوال اصلی این پژوهش این است: اهمیت ژئوپلیتیکی جزیره لاوان در خلیج فارس چیست؟ نتایج تحقیق نشان می دهد  که این جزیره دارای موقعیتی ژئواستراتژیکی، ژئوپلیتیکی، ژئواکونومیکی که بخش مهمی  از ذخائر ایران یعنی(137/6 میلیارد بشکه نفت، 9 /10 درصد ذخائر جهانی نفت و داشتن 29/61 تریلیون متر مکعب یعنی 16 درصد ذخائر گاز جهان)  که رتبه اول جنوب غرب آسیا و دوم جهان و در مرکز بیضی انرژی جهان قرار دارد را دارا می باشد. همچنین موقعیت توریسم، سیاسی، نظامی و مرز دریایی با همسایگان  و با داشتن منابع مشترک انرژی با کشور امارات متحده عربی، از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است. این پژوهش از طریق مصاحبه حضوری و منابع کتابخانه ای انجام شده است و از نظر روش ماهیتی توصیفی و تحلیلی دارد .همچنین برای آماده سازی نقشه ها از نرم افزارGIS  استفاده شده است. 

پراکندگی منابع آب در جغرافیای کم آب ایران عامل مهمی در ایجاد و شکل محدوده های سیاسی سطوح مختلف و به تبع آن برنامه ریزی جهت دستیابی به توسعه سرزمین است از اینرو می بایست مورد توجه اندیشمندان بویژه جغرافیدانان قرار گیرد. هدف این تحقیق واکاوی اهمیت فاکتور منابع آبی در اولویت دهی و توجه در تقسیم بندی سیاسی فضا است. تحقیق حاضر از نوع نظری و از دیدگاه ماهیت و روش توصیفی-تحلیلی، با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است. وضعیت موجود حوضه های آبریز در سطح استانی چیست.؟ واحدهای سیاسی سطح استانی به عنوان قلمرو مکانی پژوهش مورد ارزیابی و مطالعه قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که منابع آب و حوضه های آبریز در کنار عوامل ساختاری محیط طبیعی-اکولوژیک، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نیز سکونت گاه ها از جایگاه مهمی در تقسیم بندی سیاسی فضا برخوردار بوده و می بایست بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.

مساله توازن قوا در نظام جهانی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر امنیت منطقه ای و بین المللی است.از این رو قدرت های جهانی با حساسیتی ویژه ای آن را دنبال می کنند. قطعا استراتژی های اعمالی و اعلامی آنان با توجه به این اصل پذیرفته شده بین المللی تدوین می شود. یکی از مناطقی که قدرت های بزرگ از قدیم الایام تا کنون توجه ویژه ای به مساله توازن قدرت در آن داشته اند خاورمیانه است . این منطقه تا چندسال قبل در یک موازنه نسبتا معقولی از چهار قدرت ایران، ترکیه، اسرائیل و کشورهای عربی به رهبری مصر قرار داشت که این روند در دولت ترامپ با چالشی اساسی مواجه شد. از این رو سیاست فشار حداکثری ترامپ علیه ایران و ائتلاف سازی عربی- عبری و همینطور تحرکات ترکیه در قفقاز جنوبی ، توازن قدرت در این منطقه را به نفع رقبای منطقه ای ایران و به ضرر ایران، در حال ایجاد بی ثباتی در منطقه بود. بااین حال با روی کار آمدن دولت جدید در ایالات متحده، الگوی رفتار سنتی آنها و همینطور اراده این دولت به ترمیم وضعیت به وجود آمده در راستای ایجاد توازن معقول منطقه ای، امیدها و فرصت های را پیش روی ایران قرار داده است که رویکردهای جدیدی را از جمله سیاست خارجی مبتنی بر تامین منافع ملی از سوی جمهوری اسلامی را می طلبد.  از این رو پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که تغییرات اخیر استراتژیک در خاورمیانه؛ چه فرصتی هایی در راستای حفظ مزایای ژئوپولیتیکی ایران به وجود آورده است؟. یافته های تحقیق نشان میدهد دو مساله کنار گذاشتن سیاست فشار حداکثری دولت ترامپ علیه ایران و همینطور اولویت دادن به دیپلماسی در استراتژی دولت بایدن بسترهای جدیدی برای حفظ و بهره برداری ظرفیت های ژئوپولیتیکی ایران ایجاد کرده است.

شکل گیری گروه های بنیادگرای اسلامی مانند القاعده، طالبان، داعش ، جبهه النصره در خاورمیانه به شکلی اساسی بر روندهای سیاسی این منطقه تاثیر گذاشته و این تاثیر گذاری علاوه بر ابعاد داخلی دولت ها، در سطح ژئوپولیتیک منطقه ای نیز قابل مشاهده است. در واقع، گروه های بنیاد گرا با توسعه فعالیت خویش در گسترده قلمروی سرزمینی خاورمیانه، معادلات سیاسی و ژئوپلیتیکی جدیدی در منطقه به وجود آوردند. پدیده بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه که در قالب فعالیت های گروه های افراطی- تروریستی نمود پیدا کرده، یکی از مشخصه های بارز پویش های امنیتی در خاور میانه محسوب می شود. اما علی رغم اینکه این گروه ها در یک رویکرد کلی تحت عنوان جریان بنیاد گرایی مورد بررسی قرار گرفته اند، در کنار شباهت های ایدئولوژیکی، تفاوت میان گروه های افراطی در ابعاد سیاسی به چشم میخورد. سوال محوری این پژوهش بر این مبنا است که، وجوه اشتراک و افتراق گروه های بنیادگرای طالبان، القاعده، داعش، جبهه النصره و جیش الاسلام در خاورمیانه کدامند و تاثیر آن بر امنیت ملی ایران چیست؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد مهمترین وجوه اشتراک این گروه ها در مولفه مذهبی ایدئولوژیکی، و تفاوت های آنها نیز در مولفه های سیاسی می باشد. و مهمترین تاثیرات  این گروه های تروریستی بر امنیت ملی ایران تهدید عمق استراتژیک ایران، فراهم کردن بستر مداخله سیاسی و نظامی قدرت ها ی فرامنطقه ای، تضعیف در حاکمیت و شکاف در محور مقاومت، رقابت گفتمانی بین شیعه و سنی، به هم خوردن موازنه به نفع رقبای منطقه ای ایران مد نظر حامیان این گروههای تروریستی بوده است. پژوهش حاضر از روش مطالعه تطبیقی یا مقایسه ای با استفاده روش کتابخانه ای و اسنادی، کتب مربوطه، نشریات و مطبوعات، مقاله ها و مجلات، سایت های اینترنتی به کار گرفته شده و در تهیه نقشه  از نرم افزار GIS استفاده شده است

چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران، یکی از نقاط کلیدی در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان بوده و در کریدور شمال – جنوب جایگاه مهمی دارد. این بندر در مسیر ترانزیتی شرق –غرب قرارگرفته و فوریت های مختلف اقتصادی و جغرافیایی در زمینه ترانزیت و ترانشیب دارد . در مجموع بالفعل شدن چنین پتانسیلی، میتواند علاوه بر کارکردهای و ارتقاء نقش کلان اقتصادی آفرینی ژئواکونومیکی منطقه، با توجه به نیازهای حیاتی کشورهای محصور در خشکی در حوزه های پیرامونی ایران، به لحاظ اقتصادی، می تواند زمینه ساز نوعی همگرایی منطقه ای نیز باشد. براین اساس، ایران میتواند با استفاده از پتانسیل های ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی منطقه و به تبع آن، برقراری نوعی پیوند اقتصادی بر محور منطقه آزاد چابهار، نفوذ قابل توجهی در مناطق پیرامونی، بویژه منطقه آسیای مرکزی و افغانستان به دست آورد. بنابراین سئوال پژوهش این است آیا چابهار در شرایط سخت تحریمی پتانسیل کمک به کشور را دارد؟ یافته های تحقیق نشان می دهد پیوندهای اقتصادی براساس زیربناهای جغرافیایی و ژئوپولیتیکی کمک شایانی برای کشورهایی است که تحت تحریم های بین المللی قرار می گیرند. زیرا ایران می تواند بخشی از نیازهای استراتژیک خود را از طریق ظرفیت هایی که اشتراک منافعی با همسایگان و دیگر کشورها به وجود آورده است، را  تامین کنند. همچنین وابستگی اقتصادی براساس نیازهای مشترک کشورهای محصور در خشکی به ایران، جغرافیای چابهار و پیوندهای اقتصادی منطقه، هارتلند جدید در آسیای باختری، ژئوپولیتیک شمال و جنوب ایران در ایجاد شبکه بازرگانی دوسویه، منطقه آزاد چابهار و پیوندهای ایران با همسایگان و.. می تواند مانع عمده ای در راه کارامدی تحریم های بین المللی بالاخص تحریم های ایالات متحده باشد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و همچنین استفاده از منابع کتابخانه ای (کتب، مقالات) و منابع اینترنتی و استفاده از نقشه های جغرافیایی مورد بررسی قرار گرفته است.

کمبود منابع آب همزمان با افزایش روزافزون جمعیت، نداشتن مدیریت صحیح منابع طبیعی در حوضه آبریز و منحرف کردن جریان آب از طریق ساختن سد، چاه و کشت محصولاتی که برای تغییرات اقلیمی مناسب نیستند، مشکلات عدیده ای را برای رودخانه های مرزی مشترک با همسایگان ایجاد نموده است. سه حوضه آبریز قره قوم، پترگان- خواف و هامون هیرمند و دو رودخانه ی هریرود و هیرمند، میان ایران و افغانستان مشترک محسوب می شوند. دولت افغانستان به دلیل ساخت چندین سد در بالادست رودخانه های هریرود و هیرمند و بی توجهی به حقوق کشورهای پایین دست این رودخانه های مشترک، موجب بحران آب در مناطق شرقی ایران شامل خراسان و سیستان شده است. کشور ایران نیز که شاهد کاهش منابع آبی در اثر مصرف فزاینده آب است، به مدیریت تعاملات خود با همسایگان از منظر آبی نیاز دارد.  سوال پژوهش حاضر این است مهم ترین زمینه ها و دلایل اختلاف رودخانه مرزی هیرمند بین ایران و افغانستان  چیست و چه دیپلماسی را به کاربرد. یافته های پژوهش نشان می دهد عدم مدیریت صحیح، عدم رعایت حقابه، سدسازی های گسترده و منافع مختلف کشورهای بالادست و پایین دست از مهمترین دلایل بروز اختلافات بر سر رودخانه مرزی هیرمند است. مسلما ایجاد کارگروهی مشترک به منظور سیاست گذاری صحیح و قابل مفاهمه میان دو طرف و همچنین تعامل دیپلماسی آب بر سر منابع مشترک آب یکی از راه های مناسب جهت حل اختلافات دوکشور می باشد. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از ابزار اسنادی وکتابخانه ای ، ومنابع اینترنتی و استفاده از نقشه های جغرافیایی به بررسی آن پرداخته است.

آب اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی بر توسعه فضایی می گذارد لذا این پدیده روز به روز رقابتی تر سیاسی تر و امنیتی تر می شود. یکی از مناطقی که کمبود منابع آب در آن پررنگ است جنوب غرب آسیا می باشد و این وضعیت در کشور عراق و سوریه با توجه به پایین دستی نسبت به رودخانه مرزی دجله و فرات برجسته تر است. یکی از کشورهای پر آب با توجه به میزان بارش و شرایط اقلیمی مناسب که رودخانه های دجله و فرات از آن سرچشمه می گیرند کشور ترکیه است و بیشتر منابع آب کشور عراق و سوریه از کشور ترکیه سرچشمه گرفته  و این کشورها بشدت در ابعاد کشاورزی، زیست محیطی و شرب وابسته به منابع آب ورودی از کشور ترکیه هستند. کشور ترکیه با ایجاد پروژه های کلان آبی(پروژه گاپ) در جنوب شرق ترکیه درصدد کنترل آب های مرزی در سرشاخه های دجله و فرات و دنبال کردن اهداف ژئوپلیتیکی خود مبتنی بر هیدروهژمون[1] و هیدروپاور[2] است. با توجه به وابستگی عراق و سوریه به آبهای مرزی مشترک با کشور ترکیه به نظر می رسد در آینده نزدیک کشورهای پایین دست رودخانه های دجله و فرات با تنش های آبی گسترده رو به رو خواهد کرد. این پژوهش با ماهیت توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای، اینترنتی، در صدد تحلیل ژئوپلیتیکی سیاست های آبی ترکیه و پیامدهای آن در کشورهای پایین دست رودخانه های دجله و فرات(عراق و سوریه) است. نتایج تحقیق نشان می دهد که اهداف راهبردی ترکیه و سیاست های آبی این کشور در زمینه استحصال و کنترل آبهای مرزی، بهره برداری از این عنصر ژئوپلیتیکی قدرت ساز در راستای اهداف ژئواکونومیک(توسعه متوازن داخلی و رسیدن به استاندارهای مورد نظر اروپا، همسو کردن کردها با هسته مرکزی، بالارفتن قدرت چانه زنی در معاملات انرژی در منطقه) و ژئواستراتژیک(تضعیف پ ک ک و همسایگان حامی آنها، عملیاتی کردن گفتمان نئوعثمانی گرایی در قلمروهای عثمانی) می باشد

بررسی کارکرد جامعه شناسی و تحولات تاریخی نشان میدهد جامعه شناسی و تاریخ دو روی یک سکه هستند. در مطالعات خاورمیانه ای ، اهمیت جامعه شناسی تاریخی مشتمل بر ویژگی خاص زمان ، مکان و کارگزار تاریخی مورد توجه قرار دارد ، هر گاه گروه ها ، نهاد ها ، سازمانها ، تشکیلات و موسسات جامعه را به توالی تاریخی و سنواتی مورد واکاوی قرار دهیم تا چگونگی و چرایی پیدایش و گسترش و تحول آنها و قانونمندی  حاکم و روابط و مناسبات فراوان و پیچیده آنان را متوجه شویم ، به جامعه شناسی تاریخ آنها پرداخته ایم. پژوهشگر در این پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال میباشد که درک عوامل جامعه شناختی خاورمیانه به چه میزان درموفقیت یا عدم موفقیت طرح خاورمیانه بزرگ تاثیر گذار بوده است؟. یافته های تحقیق نشان می دهد این طرح کماکان در دستور کار جدی آمریکا و غرب قرار دارد .خاورمیانه بزرگ از جمله مناطق است که در آن هویت های گوناگون و متضادی در کنا ر یکدیگر هستند و مسئله هویت در ان با دیگر نقاط جهان متفاوت است. 11 سپتامبر نقطه عطفی در تاریخ معاصر روابط بین الملل به شمار می رودزیرا تصمیمات وبازیگران جدیدی را وارد سیستم بین المللی و بازیافت مفاهیم و قواعد جدید مبتنی بر قدرت راوارد این بازی کرده ومباحث مهم و اساسی همچون دموکراسی سازی ؛ هویت؛ طرح خاورمیانه بزرگ و تروریسم را بعنوان دستور العمل جدید بین المللی باز تعریف نموده است.در چنین فضایی نه تنها مشکلات گذشته منطقه حل نشده ، بلکه با چالشهای فزاینده داخلی و خارجی مواجه گردیده است. نگاهی به مهمترین عناصر سیاست خارجی آمریکا از جمله توسعه طلبی ؛ دموکراسی سازی؛ گسترش تجارت؛ افزایش سیطره بر جهان ؛ حفظ توازن قوا؛ پیگیری امنیت دسته جمعی؛ افزایش موافقتنامه های صلح برای منازعات و... نشان می دهد که خاورمیانه بخش اعظم این عناصر را پوشش داده است. در این پژوهش از روش توصیفی و تحلیلی استفاده شده است.

استعمال عبارات در قوانین، می بایست مطابق با واقعیت های جغرافیایی و سیاسی هر کشور باشد. تمامیت ارضی در شش اصل از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تصریح شده و به عنوان یکی از عناصر اصلی شکل دهنده اصل نهم این قانون محسوب می شود. این اصل از نسخه اول قانون اساسی پس از انقلاب اسلامی در سال 1357 تا کنون، به قوت خود باقی مانده است. تمامیت ارضی مبتنی بر قواعد و احکام شرعی، از جمله؛ وجوب حفظ نظام اسلامی و نفی سبیل و از دیدگاه علومی چون حقوق بین الملل و جغرافیای سیاسی نشانگر، ضرورت حفظ همبستگی سرزمینی و تکالیف دولت- ملت در قبال آن است. بر این اساس اصل احترام به تمامیت ارضی کشورها به عنوان یک از اصول حاکم بر حقوق بین الملل شکل گرفت، که خود بر اهمیت موضوع دلالت دارد. بنابراین این تحقیق تلاش دارد با روش تحلیل- توصیفی و مطالعات کتابخانه ای و اسنادی به سوال زیر پاسخ دهد که؛ آیا بکارگیری عبارت "سرزمین اصلی" در قوانین مربوط به مناطق آزاد تجاری- صنعتی جمهوری اسلامی ایران که تلویحاً مستنثی شدن این مناطق از سرزمین اصلی(مادری) را هم به لحاظ شکل و نیز به لحاظ ماهیت متبادر می سازد با ساز و کارهای حاکم بر شرع و اصول قانون اساسی انطباق دارد؟ نتایج حاصله بیانگر آن است که بکارگیری واژگان در قوانین که از قدرت الزام آوری و استنادی برخوردار است می بایست به نحوی باشد که کمترین تعرضی را به اصول قانون اساسی وارد نیاورد به همین ترتیب چون عبارت سرزمین اصلی در تفکیک مناطق آزاد تجاری-صنعتی استعمال یافته است به طور مادی و معنوی با ساز و کارهای حاکم بر وضع قوانین که منبعث از قانون اساسی و شرع است، تناسب ندارد.

یکی از مهمترین نقاط آسیب پذیر ایران از نظر تهدیدات نرم فعالیت گروه های تروریستی انحرافی در مناطق مرزی به ویژه جنوب شرق است. بیشتر مواقع دو بال تروریسم یعنی خشونت در قالب حملات چریکی، انتحاری و..  حمایت های رسانه های دیداری و شنیداری دیجیتال ماهواره ای کشورهای بیگانه مخالف ایران، از آنها، باعث استفاده ازعملیات های جنگ روانی علیه ساکنان استان سیستان و بلوچستان شده است.  این پژوهش می خواهد به این سوال پاسخ دهد ایا عملیات های مختلف گروه های تروریستی (گروه جندالله و جیش العدل )بر نگرش مردم استان سیستان و بلوچستان نسبت به این گروهها  تاثیر داشته است؟نتایج پژوهش نشان می دهد کمترین سن  مشارکت کننده 19 سال و بالاترین سن 66 سال و بالاترین میزان مشارکت به گروه سنی 34-25 با (38.2 درصد) و مردان با 58.3 درصد و زنان 41.7 درصد  بوده است، از این میزان مشارکت 64.6 درصد شیعه و 35.4 درصد اهل سنت بوده اند. اقدامات تروریستی درتاسوکی، مسجد امیر المو منین، مسجد جامع زاهدان و... در حد متوسط تا زیاد تفرقه مذهبی بین مردم را در پی داشت که با اقدامات نظامی، امنیتی و رسانه ای برعلیه گروه های تروریستی و نشان دادن ماهیت و چهره آنها، در نهایت دستگیری سرکرده گروهک تروریستی جندالله را درپی  داشت تا حدودی کاهش پیدا نمود. عدم همسویی مردم بلوچ با آنها نشان دهنده انزجار اهل سنت از اقدامات تروریستی آنها می باشد. اطلاعات مورد نیاز این پژوهش از دو روش یکی طراحی پرسشنامه و توزیع در سطح استان و دیگری روش کتابخانه ای و استفاده از اسناد و اینترنت، جهت تکمیل اطلاعات بهره گرفته شده است. آزمون اصلی استخراج نتایج تحقیق، آزمون Chi-Square   (خی دو ) است. همچنین با کمک نرم افزار spss به تجزیه و تحلیل پرداخته وسپس با کمک GIS نقشه های مورد نظر تهیه و مورد استفاده قرار گرفته است.