پژوهشنامه تأویلات قرآنی

قرآن را مراتبیست، بالاتر از همه مرتبه ها تأویل قرآن است ، واما اینکه حقیقت تاویل قرآن چیست ؟ علامه حسن زاده آملی آنرا به حقیقت انسان منطبق می داند ، زیرا تمام اطوار نظام هستی را بصورت بالقوه در انسان موجود میدانند ، در این مقاله در صدد یم که با استفاده از منابع مرتبط و با روش تحلیلی نظرگری، تأویل قرآن را در تفسیر انفسی انسان جستجو نماییم ، لذا به حقیقت تأویل قرآن و حقیقت نفس انسان و تطبیق آن دو پرداخته شده ، وچنین بدست آمده است که مظاهر و شئون در مقام جمعی حقیقتی واحد دارند که سرچشمه ی تمام ظهورات و عین ظهورات است که حاصل خوانا شدن تأویل آفاق و انفس است که همان تطبیق بین دو کتاب قرآن جمعی و کتاب آفاقی است ، لذا استادی کامل برای خوانا شدن حقایق لازم است ، تا با طهارت در تمام مراتب بتواند حقایق قرآن و انسان کامل و نظام هستی و خود را مس بنماید، زیرا همه آفرینش ، آیینه های حقند اما انسان کامل آینه ای تمام نماست و نشان دهنده همه اسماء و صفات است لذا دارای وجود جامع، وحدت جمعی، وحدت حقّه ظلیّه و وحدت حقه حقیقیه است ،در نتیجه تاویل قرآن حقیقت انفسی انسان و منطبق است با حقیقت انسان کامل وهردوی آنچه در عالم صغیر به وجهی و در عالم کبیر به وجه دیگر می باشد یک حقیت است ، که همان توحید صمدی قرآن است ، لذا در واقع تاویل نهایی عالم خداوند است .

«تحلیل نشانه شناختی» یکی از روش های تحلیل کیفی است که به بررسی نشانه ها در یک متن، جهت دست یابی به معنای ضمنی یا فراوضعی می پردازد. این معانی در ساختارهای زبانی قرآن، زوایایی از معانی تأویلی متن را که معانی فراوضع می-باشد، به نمایش می گذارد و انسجام بیشتری به دیدگاههای تفسیری می بخشد و افق های نگاه مفسر را وسعت می بخشد. فواصل قرآن به عنوان یکی از آرایه های زبانی، با واکاوی نشانه ها در سطوح مختلف زبانی همچون صرف، نحو، آوا و بلاغت، دریچه ای نو به سوی پیامها و آموزه های نهفته در متن گشوده وافزون برآن برجستگی ها و شاهکارهای ادبی آن را به نمایش می گذارد. نوشتار حاضر با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد نشانه شناسی عام، مهمترین عوامل زایش معانی ضمنی را در فواصل آیات وبا مطالعه موردی تشبیه و استعاره که سازه یا نشانه بلاغی به شمار آمده، مورد واکاوی قرار می دهد؛ بدین منظور معانی ضمنی فراوانی همچون شدت یا ضعف امر، لجاجت، درجه رویگردانی وکفر و.... با تحلیل نشانه شناختی تشبیه و استعاره در فواصل آیات قابل برداشت است که تفاسیر متعدد نیز به شکلی گذرا و غیر روشمند بدان اشاره داشته اند لذا در نشانه شناسی فواصل آیات با بررسی نشانه های زبانی می توان به کشف شبکه های معانی نهفته درگستره بافت موقعیتی کلام دست یافت که این امر دریچه ای نو به سوی اعجاز زبانی قرآن می گشاید و تفاسیری روشمند از عوامل درون متنی قرآن کریم ارائه می دهد.

در باب تاویل می توان از دو نگرش برون متنی و درون متنی سخن گفت.شیخ طوسی از بزرگان تفسیر وکلام در مکتب بغداد است که تاویل و قواعد آن در اندیشه او موضوع پژو هش حاضر است.نگارنده معتقد است می توان ازدونوع رویکرد در باب رابطه تاویل و تفسیر نزد شیخ طوسی سخن گفت. بعلاوه که می توان در مورد تاویل رد پای هردو نگرش درون متنی و فرامتنی را در اندیشه های کلامی-تفسیری او رصد نمود.نگارنده به استخراج اصول قواعدی در تاویل پژوهی شیخ الطائفه می پردازد که نفی تقلید، لزوم تمسک به عقل و نقل معتبر،رعایت معنای ظاهری الفاظ،جواز انصراف از ظواهر آیات در شرایط خاص از اهمّ این قواعد است.نگارنده رویکرد عقلانی شیخ طوسی را در تاویل شناسی او بارز و برجسته می بیند.تمسک به عقل و ذکر براهین عقلی در آثار او فراوان دیده می شود که فارق از صحت و سقم این براهین، نمایانگر عقلانیت حاکم بر اندیشه اوست. در دیدگاه شیخ طوسی، تاویل بعنوان رهیافتی در فهم دین از سبک و سیاقی کاملا عقلانی برخوردار است.نگارنده بر این نظر است که از رهگذر تاویل پژوهی شیخ طوسی -بخصوص در تفسیر قرآن او- می توان به منطق عقلانی وی در فهم دین پی برد .

صفات خبری آن دسته از صفات موجود در قرآن و روایات است که خداوند خود را بدین صفات خوانده است. عقل بشری در اثبات این صفات مانند، ید، وجه، استواء، ساق و... ناتوان بوده است. علامه طباطبایی (ره) در تأویل این صفات به پیروی از معتقدین به اثبات بدون تشبیه و تجسیم، با کاربست سازه های کنایه و مجاز و سیاق آیات به تأویل صفات خبری پرداخته است. پژوهش حاضر بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین صفات خبری خداوند در آیات الهی بپردازد. رهیافتهای حاصل از پژوهش آنکه از دیدگاه علامه طباطبایی هر یک از این واژگان با توجه به سیاق در حوزه های معنایی مختلف کاربرد دارند. در این میان می توان به ردّ شبهات مستشرقین و ملحدین در مقوله ادّعای اختلاف صفات الهی و ردّ فرقه های اشاعره و معتزلی در بحث تجسیم و تأویل عقلی اشاره نمود در این بحث استناد به آیات محکم ، روایات معتبر و سازه های زبانی ادبیات عرب مؤید کلام علامه می باشد .

در این مقاله ضمن برشماری مهمترین خصوصیات اندیشه تأویلی خواجه و صدرا به مقایسه این دو پرداخته ایم و با ذکر چند نمونه تأویلی از آثار خواجه و صدرا به نقاط مشترک و نقاط متمایز این دو نظریه تأویلی اشاره کرده ایم. ساختار کلی نظریه تأویلی خواجه مبتنی بر تأویل کلامی و تأویل باطنی عقلی وبر پایه تمثیل استوار است اما ساختار کلی نظریه تأویلی صدرا مبتنی بر تأویل شهودی و تأویل باطنی عقلی وبر پایه نظریه تأویل- تنزیل می باشد. اندیشه های تأویلی باطنی خواجه در کتاب های روضه التسلیم و آغاز و انجام او متمرکز است اما اندیشه تأویلی صدرا در همه آثار او وجود دارد و اصولاً او از تأویل به مثابه یک روش استفاده کرده است تا جایی که همه تأویل های او در تفاسیرش مبنامند می باشد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و هدف آن بررسی مهم ترین شاخصه های تفکر تأویلی دو فیلسوف تأثیرگذار جهان اسلام است که می تواند آثار معرفتی و اجتماعی مهمی داشته باشد.

کاربست الگوی معناشناختی «حوزه معنایی» در مطالعه ساختار معنایی واژگان قرآن و تبیین حدود معنایی رمزگان زبانی آن بسیار راهگشاست. زیرا هر واژه کشف بخشی از معنای خود را وامدار حضور سایر واژگان هم حوزه خود است و ارتباط هر واژه و معنای آن در مجموعه نظام واژگان قرآنی مشخص می گردد. یکی از واژگان پربسامد دستگاه زبانی قرآن که کشف حوزه معنایی آن نیازمند بررسی معناشناختی است، واژه «نصرت» است که در زندگی بشری به اشکال گوناگون اتفاق می افتد. بدین تصور نوشتار حاضر برآن است تا با کاربست نظریه حوزه معنایی و روش توصیفی-تحلیلی، ضمن مفهوم شناسی دقیق بر مبنای الگوی تحلیل مولفه ای، واژگان همنشین حوزه این مفهوم را استخراج و رابطه معنایی و چرایی استعمال هر یک را تبیین نماید. بررسی داده های قرآنی حاکی از آن است که مفهوم نصرت از اتم های معنایی [+تقویت]، [+ظهور]، [+فصل] و [±انتزاعی] تشکیل شده است. این مولفه ها حضور واژگان فتح، غلبه، أید، سکینه و اطمینان را در حوزه این مفهوم موجه می سازند. هر یک از این واژگان علاوه بر سه مولفه مذکور، از مولفه های معناساز دیگری برخوردارند که سبب تمایز آن ها از یکدیگر می شود، به طوری که علیرغم تقارب معنایی برخی از آن ها با هم، جایگزینی یکی با دیگری موجب خلل در افاده معنای مراد خواهد شد. نیز با توجه به رابطه هریک از مفاهیم مذکور با مفهوم نصرت می توان اظهار داشت که نصرت الهی باعث تحقق سکینه و تایید اهل ایمان می شود همچنان که امکان فتح، غلبه و اطمینان را برای ایشان در پی دارد.